ਰਹੀਮ ( ਦੋਹੇ ਰਹੀਮ )

 ਖਾਨਜ਼ਾਦਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਖਾਨ ਅਬਦੁਲ ਰਹੀਮ ਖਾਨ-ਏ-ਖਾਨਾ (੧੭ ਦਿਸੰਬਰ ੧੫੫੬-੧੬੨੭) ਨੂੰ ਰਹੀਮ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਨੌਂ ਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਸਨ।ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖਾਨਖਾਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।ਉਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਬਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਬਾਬਰਨਾਮਾ ਦਾ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਗੋਲ ਵਿਦਿਆ ਤੇ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਉਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਦੋਹੇ, ਨਗਰ ਸ਼ੋਭਾ, ਬਰਵੈ ਨਾਯਿਕਾ-ਭੇਦ, ਬਰਵੈ ਭਕਤੀਪਰਕ, ਸ਼੍ਰਿੰਗਾਰ-ਸੋਰਠਾ ਅਤੇ ਮਦਨਾਸ਼ਟਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਲੋਕ ਰਚੇ ।

੧

ਛਿਮਾ ਬੜਨ ਕੋ ਚਾਹਿਯੇ, ਛੋਟਨ ਕੋ ਉਤਪਾਤ ।
ਕਾ ਰਹੀਮ ਹਰਿ ਕਾ ਘਟਯੌ, ਜੋ ਭ੍ਰਿਗੂ ਮਾਰੀ ਲਾਤ ॥
੨

ਤਰੁਵਰ ਫਲ ਨਹਿੰ ਖਾਤ ਹੈ, ਸਰਵਰ ਪਿਯਹਿ ਨ ਪਾਨ ।
ਕਹਿ ਰਹੀਮ ਪਰ ਕਾਜ ਹਿਤ, ਸੰਪਤਿ ਸੰਚਹਿ ਸੁਜਾਨ ॥
੩

ਜੋ ਰਹੀਮ ਓਛਾ ਬੜ੍ਹੈ, ਤੌ ਅਤਿ ਹੀ ਇਤਰਾਯ ।
ਪਯਾਦੇ ਸੋਂ ਫਰਜੀ ਭਯੋ, ਟੇੜ੍ਹੋ ਟੇੜ੍ਹੋ ਜਾਯ ॥
੪

ਬਿਗਰੀ ਬਾਤ ਬਨੇ ਨਹੀਂ, ਲਾਖ ਕਰੋ ਕਿਨ ਕੋਯ ।
ਰਹਿਮਨ ਬਿਗਰੇ ਦੂਧ ਕੋ, ਮਥੇ ਨ ਮਾਖਨ ਹੋਯ ॥
੫

ਆਬ ਗਈ ਆਦਰ ਗਯਾ, ਨੈਨਨ ਗਯਾ ਸਨੇਹਿ ।
ਯੇ ਤੀਨੋਂ ਤਬ ਹੀ ਗਯੇ, ਜਬਹਿ ਕਹਾ ਕਛੁ ਦੇਹਿ ॥
੬

ਖੀਰਾ ਸਿਰ ਤੇ ਕਾਟਿਯੇ, ਮਲੀਯਤ ਨਮਕ ਲਗਾਯ ।
ਰਹਿਮਨ ਕਰੂਯੇ ਮੁਖਨ ਕੋ, ਚਹੀਯਤ ਇਹੈ ਸਜਾਯ ॥
੭

ਚਾਹ ਗਈ ਚਿੰਤਾ ਮਿਟੀ, ਮਨੁਆ ਬੇਪਰਵਾਹ ।
ਜਿਨਕੋ ਕਛੁ ਨਹਿ ਚਾਹਿਯੇ, ਵੇ ਸਾਹਨ ਕੇ ਸਾਹ ॥
੮

ਜੇ ਗਰੀਬ ਪਰ ਹਿਤ ਕਰੈਂ, ਤੇ ਰਹੀਮ ਬੜ ਲੋਗ ।
ਕਹਾਂ ਸੁਦਾਮਾ ਬਾਪੁਰੋ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਮਿਤਾਈ ਜੋਗ ॥
੯

ਜੋ ਰਹੀਮ ਗਤਿ ਦੀਪ ਕੀ, ਕੁਲ ਕਪੂਤ ਗਤਿ ਸੋਯ ।
ਬਾਰੇ ਉਜਿਯਾਰੋ ਲਗੇ, ਬੜ੍ਹੇ ਅੰਧੇਰੋ ਹੋਯ ॥
੧੦

ਰਹਿਮਨ ਦੇਖ ਬੜੇਨ ਕੋ, ਲਘੂ ਨ ਦੀਜਿਯੇ ਡਾਰਿ ।
ਜਹਾਂ ਕਾਮ ਆਵੈ ਸੁਈ, ਕਹਾ ਕਰੈ ਤਲਵਾਰਿ ॥
੧੧

ਏਕਹਿ ਸਾਧੈ ਸਬ ਸਧੈ, ਸਬ ਸਾਧੇ ਸਬ ਜਾਯ ।
ਰਹਿਮਨ ਮੂਲਹਿ ਸੀਂਚਬੋ, ਫੂਲਹਿ ਫਲਹਿ ਅਗਾਯ ॥
੧੨

ਰਹਿਮਨ ਵੇ ਨਰ ਮਰ ਗਯੇ, ਜੇ ਕਛੁ ਮਾਂਗਨ ਜਾਹਿ ।
ਉਨਤੇ ਪਹਿਲੇ ਵੇ ਮੁਯੇ, ਜਿਨ ਮੁਖ ਨਿਕਸਤ ਨਾਹਿ ॥
੧੩

ਰਹਿਮਨ ਨਿਜ ਮਨ ਕੀ ਵਯਥਾ, ਮਨ ਮੇਂ ਰਾਖੋ ਗੋਯ ।
ਸੁਨਿ ਇਠਲੈਹੈਂ ਲੋਗ ਸਬ, ਬਾਂਟਿ ਨ ਲੈਹੈ ਕੋਯ ॥
੧੪

ਬਾਨੀ ਐਸੀ ਬੋਲਿਯੇ, ਮਨ ਕਾ ਆਪਾ ਖੋਯ ।
ਔਰਨ ਕੋ ਸੀਤਲ ਕਰੈ, ਆਪਹੁ ਸੀਤਲ ਹੋਯ ॥
੧੫

ਮਨ ਮੋਤੀ ਅਰੁ ਦੂਧ ਰਸ, ਇਨਕੀ ਸਹਜ ਸੁਭਾਯ ।
ਫਟ ਜਾਯੇ ਤੋ ਨ ਮਿਲੇ, ਕੋਟਿਨ ਕਰੋ ਉਪਾਯ ॥
੧੬

ਦੋਨੋਂ ਰਹਿਮਨ ਏਕ ਸੇ, ਜਬ ਲੌਂ ਬੋਲਤ ਨਾਹਿੰ ।
ਜਾਨ ਪਰਤ ਹੈਂ ਕਾਕ ਪਿਕ, ਰਿਤੂ ਵਸੰਤ ਕੈ ਮਾਹਿੰ ॥
੧੭

ਰਹਿਮਨ ਓਛੇ ਨਰਨ ਸੋ, ਬੈਰ ਭਲੀ ਨ ਪ੍ਰੀਤ ।
ਕਾਟੇ ਚਾਟੇ ਸਵਾਨ ਕੇ, ਦੋਊ ਭਾਂਤਿ ਵਿਪਰੀਤ ॥
੧੮

ਰਹਿਮਨ ਧਾਗਾ ਪ੍ਰੇਮ ਕਾ, ਮਤ ਤੋੜੋ ਚਟਕਾਯ ।
ਟੂਟੇ ਸੇ ਫਿਰ ਨ ਜੁੜੇ, ਜੁੜੇ ਗਾਂਠ ਪਰਿ ਜਾਯ ॥
੧੯

ਰਹਿਮਨ ਪਾਨੀ ਰਾਖਿਯੇ, ਬਿਨ ਪਾਨੀ ਸਬ ਸੂਨ ।
ਪਾਨੀ ਗਯੇ ਨ ਊਬਰੇ, ਮੋਤੀ, ਮਾਨੁਸ਼, ਚੂਨ ॥
੨੦

ਵੇ ਰਹੀਮ ਨਰ ਧਨਯ ਹੈਂ, ਪਰ ਉਪਕਾਰੀ ਅੰਗ ।
ਬਾਂਟਨਵਾਰੇ ਕੋ ਲਗੈ, ਜਯੌਂ ਮੇਂਹਦੀ ਕੋ ਰੰਗ ॥
੨੧

ਜੋ ਰਹੀਮ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਕਾ ਕਰਿ ਸਕਤ ਕੁਸੰਗ ।
ਚੰਦਨ ਵਿਸ਼ ਵਯਾਪਤ ਨਹੀਂ, ਲਿਪਟੇ ਰਹਤ ਭੁਯੰਗ ॥
੨੨

ਕਹਿ ਰਹੀਮ ਸੰਪਤਿ ਸਗੇ, ਬਨਤ ਬਹੁਤ ਬਹੁ ਰੀਤ ।
ਬਿਪਤਿ ਕਸੌਟੀ ਜੇ ਕਸੇ, ਤੇ ਹੀ ਸਾਂਚੇ ਮੀਤ ॥
੨੩

ਕਦਲੀ ਸੀਪ ਭੁਯੰਗ ਮੁਖ, ਸਵਾਤੀ ਏਕ ਗੁਨ ਤੀਨ ।
ਜੈਸੀ ਸੰਗਤਿ ਬੈਠਿਏ, ਤੈਸੋ ਹੀ ਫਲ ਦੀਨ ॥
੨੪

ਦੀਨ ਸਬਨ ਕੋ ਲਖਤ ਹੈ, ਦੀਨਹਿੰ ਲਖੈ ਨ ਕੋਯ ।
ਜੋ ਰਹੀਮ ਦੀਨਹਿੰ ਲਖੇ, ਦੀਨਬੰਧੁ ਸਮ ਹੋਯ ॥
੨੫

ਧਨਿ ਰਹੀਮ ਜਲ ਪੰਕ ਕੋ, ਲਘੂ ਜਿਯ ਪਿਅਤ ਅਘਾਯ ।
ਉਦਧਿ ਬੜਈ ਕੌਨ ਹੈ, ਜਗਤ ਪਿਆਸੋ ਜਾਯ ॥
੨੬

ਬਸਿ ਕੁਸੰਗ ਚਾਹਤ ਕੁਸਲ, ਯਹ ਰਹੀਮ ਜਿਯ ਸੋਸ ।
ਮਹਿਮਾ ਘਟੀ ਸਾਗਰ ਕੀ, ਰਾਵਣ ਬਸਯੋ ਪੜੋਸ ॥
੨੭

ਰੂਠੇ ਸੁਜਨ ਮਨਾਈਏ, ਜੋ ਰੂਠੈ ਸੌ ਬਾਰ ।
ਰਹਿਮਨ ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਪੋਈਏ, ਟੂਟੇ ਮੁਕਤਾਹਾਰ ॥
੨੮

ਸਮਯ ਪਾਯ ਫਲ ਹੋਤ ਹੈ, ਸਮਯ ਪਾਯ ਝਰਿ ਜਾਯ ।
ਸਦਾ ਰਹੇ ਨਹਿੰ ਏਕਸੋ, ਕਾ ਰਹੀਮ ਪਛਤਾਯ ॥
੨੯

ਰਹਿਮਨ ਮੋਮ ਤੁਰੰਗ ਚੜ੍ਹਿ, ਚਲਿਬੋ ਪਾਵਕ ਮਾਂਹਿ ।
ਪ੍ਰੇਮ ਪੰਥ ਐਸੋ ਕਠਿਨ, ਸਬ ਕੋਉ ਨਿਬਹਤ ਨਾਂਹਿ ॥
੩੦

ਰਹਿਮਨ ਯਾਚਕਤਾ ਗਹੇ, ਬੜੇ ਛੋਟ ਹੈ ਜਾਤ ।
ਨਾਰਾਯਣ ਹੂ ਕੋ ਭਯੋ, ਬਾਵਨ ਆਂਗੁਰ ਗਾਤ ॥
੩੧

ਸਮਯ ਲਾਭ ਸਮ ਲਾਭ ਨਹਿੰ, ਸਮਯ ਚੂਕ ਸਮ ਚੂਕ ।
ਚਤੁਰਨ ਚਿਤ ਰਹਿਮਨ ਲਗੀ, ਸਮਯ ਚੂਕ ਕੀ ਹੂਕ ॥
੩੨

ਦੇਨਹਾਰ ਕੋਉ ਔਰ ਹੈ, ਭੇਜਤ ਸੋ ਦਿਨ ਰੈਨ ।
ਲੋਗ ਭਰਮ ਹਮ ਪੈ ਧਰੈਂ, ਯਾਤੇ ਨੀਚੇ ਨੈਨ ॥
੩੩

ਅਨੁਚਿਤ ਬਚਨ ਨ ਮਾਨੀਏ, ਜਦਪਿ ਗੁਰਾਇਸੁ ਗਾੜ੍ਹਿ ।
ਹੈ ਰਹੀਮ ਰਘੁਨਾਥ ਤੇ, ਸੁਜਸ ਭਰਤ ਕੋ ਬਾੜ੍ਹਿ ॥
੩੪

ਅਨੁਚਿਤ ਉਚਿਤ ਰਹੀਮ ਲਘੁ, ਕਰਹਿ ਬੜੇਨ ਕੇ ਜੋਰ ।
ਜਯੋਂ ਸਸਿ ਕੇ ਸੰਯੋਗ ਸੇ, ਪਚਵਤ ਆਗਿ ਚਕੋਰ ॥
੩੫

ਅਬ ਰਹੀਮ ਮੁਸਕਿਲ ਪਰੀ, ਗਾੜ੍ਹੇ ਦੋਊ ਕਾਮ ।
ਸਾਂਚੇ ਸੇ ਤੋ ਜਗ ਨਹੀਂ, ਝੂਠੇ ਮਿਲੈਂ ਨ ਰਾਮ ॥
੩੬

ਅਰਜ ਗਰਜ ਮਾਨੈ ਨਹੀਂ, ਰਹਿਮਨ ਯੇ ਜਨ ਚਾਰਿ ।
ਰਿਨਿਯਾਂ ਰਾਜਾ ਮਾਂਗਤਾ, ਕਾਮ ਆਤੁਰੀ ਨਾਰਿ ॥
੩੭

ਉਰਗ ਤੁਰੰਗ ਨਾਰੀ ਨ੍ਰਿਪਤਿ, ਨੀਚ ਜਾਤਿ ਹਥਿਯਾਰ ।
ਰਹਿਮਨ ਇਨਹੇਂ ਸੰਭਾਰੀਏ, ਪਲਟਤ ਲਗੈ ਨ ਬਾਰ ॥
੩੮

ਕਹੁ ਰਹੀਮ ਕੈਸੇ ਨਿਭੈ, ਬੇਰ ਕੇਰ ਕੋ ਸੰਗ ।
ਵੇ ਡੋਲਤ ਰਸ ਆਪਨੇ, ਉਨਕੇ ਫਾਟਤ ਅੰਗ ॥
੩੯

ਕਹਾ ਕਰੌਂ ਬੈਕੁੰਠ ਲੈ, ਕਲਪ ਬ੍ਰਿੱਛ ਕੀ ਛਾਂਹ ।
ਰਹਿਮਨ ਢਾਕ ਸੁਹਾਵਨੈ, ਜੋ ਗਲ ਪੀਤਮ ਬਾਂਹ ॥
੪੦

ਜੈਸੀ ਪਰੈ ਸੋ ਸਹਿ ਰਹੈ, ਕਹਿ ਰਹੀਮ ਯਹ ਦੇਹ ।
ਧਰਤੀ ਹੀ ਪਰ ਪਰਤ ਹੈਂ, ਸੀਤ ਘਾਮ ਔਰ ਮੇਹ ॥
੪੧

ਜੇ ਸੁਲਗੇ ਤੇ ਬੁਝਿ ਗਏ, ਬੁਝੇ ਤੋ ਸੁਲਗੇ ਨਾਹਿੰ ।
ਰਹਿਮਨ ਦਾਹੇ ਪ੍ਰੇਮ ਕੇ, ਬੁਝਿ ਬੁਝਿ ਕੇ ਸੁਲਗਾਹਿੰ ॥
੪੨

ਜੋ ਬੜੇਨ ਕੋ ਲਘੁ ਕਹੇ, ਨਹਿੰ ਰਹੀਮ ਘਟ ਜਾਂਹਿ ।
ਗਿਰਿਧਰ ਮੁਰਲੀਧਰ ਕਹੇ, ਕਛੁ ਦੁਖ ਮਾਨਤ ਨਾਂਹਿ ॥
੪੩

ਜੋ ਰਹੀਮ ਕਰਿਬੋ ਹੁਤੋ, ਬ੍ਰਜ ਕੋ ਯਹੀ ਹਵਾਲ ।
ਤੋ ਕਾਹੇ ਕਰ ਪਰ ਧਰਯੋ, ਗੋਬਰਧਨ ਗੋਪਾਲ ॥
੪੪

ਜੋ ਰਹੀਮ ਭਾਵੀ ਕਤਹੁੰ, ਹੋਤਿ ਆਪਨੇ ਹਾਥ ।
ਰਾਮ ਨ ਜਾਤੇ ਹਰਿਨ ਸੰਗ, ਸੀਯ ਨ ਰਾਵਣ ਸਾਥ ॥
੪੫

ਜੋ ਰਹੀਮ ਮਨ ਹਾਥ ਹੈ, ਤੋ ਮਨ ਕਹੁੰ ਕਿਨ ਜਾਹਿ ।
ਜਯੋਂ ਜਲ ਮੇਂ ਛਾਯਾ ਪਰੇ, ਕਾਯਾ ਭੀਜਤ ਨਾਹਿੰ ॥
੪੬

ਧਨ ਥੋਰੋ ਇੱਜਤ ਬੜੀ, ਕਹ ਰਹੀਮ ਕਾ ਬਾਤ ।
ਜੈਸੇ ਕੁਲ ਕੀ ਕੁਲਵਧੂ, ਚਿਥੜਨ ਮਾਹਿ ਸਮਾਤ ॥
੪੭

ਨਿਜ ਕਰ ਕ੍ਰਿਯਾ ਰਹੀਮ ਕਹਿ, ਸਿਧਿ ਭਾਵੀ ਕੇ ਹਾਥ ।
ਪਾਂਸੇ ਅਪਨੇ ਹਾਥ ਮੇਂ, ਦਾਂਵ ਨ ਅਪਨੇ ਹਾਥ ॥
੪੮

ਪਾਵਸ ਦੇਖਿ ਰਹੀਮ ਮਨ, ਕੋਇਲ ਸਾਧੇ ਮੌਨ ।
ਅਬ ਦਾਦੁਰ ਵਕਤਾ ਭਏ, ਹਮ ਕੋ ਪੂਛਤ ਕੌਨ ॥
੪੯

ਪ੍ਰੀਤਮ ਛਵੀ ਨੈਨਨ ਬਸੀ, ਪਰ ਛਵੀ ਕਹਾਂ ਸਮਾਯ ।
ਭਰੀ ਸਰਾਯ ਰਹੀਮ ਲਖਿ, ਆਪੁ ਪਥਿਕ ਫਿਰਿ ਜਾਯ ॥
੫੦

ਬੜੇ ਬੜਾਈ ਨ ਕਰੇਂ, ਬੜੋ ਨ ਬੋਲੇਂ ਬੋਲ ।
ਰਹਿਮਨ ਹੀਰਾ ਕਬ ਕਹੈ, ਲਾਖ ਟਕਾ ਹੈ ਮੋਲ ॥