ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ

 ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਸਦੁੱਲਾ ਬੇਗ ਖਾਂ (੨੭ ਦਿਸੰਬਰ ੧੭੯੭-੧੫ ਫਰਵਰੀ ੧੮੬੯) ਨੇ ਦੋ ਉਪਨਾਵਾਂ ਅਸਦ (ਸ਼ੇਰ) ਅਤੇ ਗ਼ਾਲਿਬ (ਬਲਵਾਨ ਜਾਂ ਭਾਰੂ) ਹੇਠ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ।ਉਹ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਬਦੁੱਲਾ ਬੇਗ ਖਾਂ ੧੮੦੩ ਈ: ਵਿਚ ਅਲਵਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਚਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਸਰੁੱਲਾ ਬੇਗ ਖਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸਣ ਕੀਤਾ । ੧੩ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਨਵਾਬ ਇਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਉਮਰਾਓ ਬੇਗ਼ਮ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਤ ਦੇ ਸੱਤ ਬੱਚੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਅੰਤ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ੧੮੫੪ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਦੇ ਕਾਵਿ ਗੁਰੂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਉਹ ਨਰਮ ਖ਼ਿਆਲੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਭਾਲ ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਕੱਟੜਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਫੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਜ਼ੌਕ ਸਨ । ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਇੱਜਤ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਮੀਰ ਤਕੀ ਮੀਰ ਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸਨ । ਮੋਮਿਨ ਅਤੇ ਦਾਗ਼ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ ।

੧. ਆਹ ਕੋ ਚਾਹੀਯੇ ਇਕ ਉਮਰ ਅਸਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਆਹ ਕੋ ਚਾਹੀਯੇ ਇਕ ਉਮਰ ਅਸਰ ਹੋਨੇ ਤਕ
ਕੌਨ ਜੀਤਾ ਹੈ ਤੇਰੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਕੇ ਸਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਦਾਮ ਹਰ ਮੌਜ ਮੇਂ ਹੈ ਹਲਕਾ-ਏ-ਸਦਕਾਮੇ-ਨਹੰਗ
ਦੇਖੇਂ ਕਯਾ ਗੁਜ਼ਰੇ ਹੈ ਕਤਰੇ ਪੇ ਗੁਹਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਆਸ਼ਿਕੀ ਸਬਰ ਤਲਬ ਔਰ ਤਮੰਨਾ ਬੇਤਾਬ
ਦਿਲ ਕਾ ਕਯਾ ਰੰਗ ਕਰੂੰ ਖੂਨੇ-ਜਿਗਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਹਮਨੇ ਮਾਨਾ ਕਿ ਤਗਾਫੁਲ ਨ ਕਰੋਗੇ ਲੇਕਿਨ
ਖ਼ਾਕ ਹੋ ਜਾਏਂਗੇ ਹਮ ਤੁਮਕੋ ਖ਼ਬਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਪਰਤਵੇ-ਖੁਰ ਸੇ ਹੈ ਸ਼ਬਨਮ ਕੋ ਫ਼ਨਾ ਕੀ ਤਾਲੀਮ
ਮੈਂ ਭੀ ਹੂੰ ਏਕ ਇਨਾਯਤ ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਯਕ-ਨਜ਼ਰ ਬੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਫੁਰਸਤੇ-ਹਸਤੀ ਗਾਫ਼ਿਲ
ਗਰਮੀ-ਏ-ਬਜ਼ਮ ਹੈ ਇਕ ਰਕਸੇ-ਸ਼ਰਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਗ਼ਮੇ-ਹਸਤੀ ਕਾ 'ਅਸਦ' ਕਿਸ ਸੇ ਹੋ ਜੁਜ਼ ਮਰਗ ਇਲਾਜ
ਸ਼ਮਾ ਹਰ ਰੰਗ ਮੇਂ ਜਲਤੀ ਹੈ ਸਹਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

(ਦਾਮ=ਜਾਲ, ਹਲਕਾ-ਏ-ਸਦਕਾਮੇ-ਨਹੰਗ=ਮਗਰਮੱਛ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਜਬਾੜੇ,
ਗੁਹਰ=ਮੋਤੀ, ਤਗਾਫੁਲ=ਅਣਦੇਖੀ, ਬਜ਼ਮ=ਮਹਫ਼ਿਲ, ਰਕਸੇ-ਸ਼ਰਰ=ਚਿੰਗਾਰੀ
ਦਾ ਨਾਚ, ਜੁਜ਼ ਮਰਗ=ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਸਹਰ=ਸਵੇਰ)

੨. ਬਸ ਕਿ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਹੈ ਹਰ ਕਾਮ ਕਾ ਆਸਾਂ ਹੋਨਾ

ਬਸ ਕਿ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਹੈ ਹਰ ਕਾਮ ਕਾ ਆਸਾਂ ਹੋਨਾ
ਆਦਮੀ ਕੋ ਭੀ ਮਯੱਸਰ ਨਹੀਂ ਇਨਸਾਂ ਹੋਨਾ

ਗਿਰੀਯਾ ਚਾਹੇ ਹੈ ਖਰਾਬੀ ਮਿਰੇ ਕਾਸ਼ਾਨੇ ਕੀ
ਦਰੋ-ਦੀਵਾਰ ਸੇ ਟਪਕੇ ਹੈ ਬਯਾਬਾਂ ਹੋਨਾ

ਵਾਏ ਦੀਵਾਨਗੀ-ਏ-ਸ਼ੌਕ ਕਿ ਹਰਦਮ ਮੁਝਕੋ
ਆਪ ਜਾਨਾ ਉਧਰ ਔਰ ਆਪ ਹੀ ਹੈਰਾਂ ਹੋਨਾ

ਜਲਵਾ ਅਜ਼-ਬਸਕਿ ਤਕਾਜ਼ਾ-ਏ-ਨਿਗਹ ਕਰਤਾ ਹੈ
ਜੌਹਰੇ-ਆਈਨਾ ਭੀ ਚਾਹੇ ਹੈ ਮਿਜ਼ਗਾਂ ਹੋਨਾ

ਇਸ਼ਰਤੇ-ਕਤਲਗਹੇ-ਅਹਲੇ-ਤਮੰਨਾ ਮਤ ਪੂਛ
ਈਦੇ-ਨੱਜ਼ਾਰਾ ਹੈ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਕਾ ਉਰੀਯਾਂ ਹੋਨਾ

ਲੇ ਗਏ ਖ਼ਾਕ ਮੇਂ ਹਮ, ਦਾਗ਼ੇ-ਤਮੰਨਾ-ਏ-ਨਿਸ਼ਾਤ
ਤੂ ਹੋ ਔਰ ਆਪ ਬਸਦ ਰੰਗ ਗੁਲਿਸਤਾਂ ਹੋਨਾ

ਇਸ਼ਰਤੇ-ਪਾਰਾ-ਏ-ਦਿਲ, ਜ਼ਖ਼ਮ-ਤਮੰਨਾ ਖਾਨਾ
ਲੱਜ਼ਤੇ-ਰੇਸ਼ੇ-ਜਿਗਰ, ਗ਼ਰਕੇ-ਨਮਕਦਾਂ ਹੋਨਾ

ਕੀ ਮਿਰੇ ਕਤਲ ਕੇ ਬਾਦ, ਉਸਨੇ ਜਫ਼ਾ ਸੇ ਤੌਬਾ
ਹਾਯ, ਉਸ ਜੂਦ ਪਸ਼ੇਮਾਂ ਕਾ ਪਸ਼ੇਮਾਂ ਹੋਨਾ

ਹੈਫ਼, ਉਸ ਚਾਰ ਗਿਰਹ ਕਪੜੇ ਕੀ ਕਿਸਮਤ 'ਗ਼ਾਲਿਬ'
ਜਿਸਕੀ ਕਿਸਮਤ ਮੇਂ ਹੋ, ਆਸ਼ਿਕ ਕਾ ਗਿਰੇਬਾਂ ਹੋਨਾ

(ਗਿਰੀਯਾ=ਰੋਣਾ, ਕਾਸ਼ਾਨੇ=ਘਰ, ਸ਼ੌਕ=ਇੱਛਾ, ਅਜ਼-ਬਸਕਿ=ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ,
ਜੌਹਰੇ-ਆਈਨਾ=ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦਾ ਦਾਗ਼, ਮਿਜ਼ਗਾਂ=ਪਲਕਾਂ, ਇਸ਼ਰਤੇ=ਸ਼ਾਨ, ਉਰੀਯਾਂ=ਨੰਗਾ,
ਨਿਸ਼ਾਤ=ਖ਼ੁਸ਼ੀ, ਬਸਦ ਰੰਗ=ਸੈਂਕੜੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ਼ਰਤੇ-ਪਾਰਾ-ਏ-ਦਿਲ=ਦਿਲ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦਾ ਰੰਗ,
ਲੱਜ਼ਤੇ-ਰੇਸ਼ੇ-ਜਿਗਰ=ਜਿਗਰ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਾ ਸੁਆਦ, ਜੂਦ=ਜਲਦੀ, ਹੈਫ਼=ਹਾਏ)

੩. ਦਰਦ ਮਿੰਨਤ-ਕਸ਼ੇ-ਦਵਾ ਨ ਹੁਆ

ਦਰਦ ਮਿੰਨਤ-ਕਸ਼ੇ-ਦਵਾ ਨ ਹੁਆ
ਮੈਂ ਨ ਅੱਛਾ ਹੁਆ, ਬੁਰਾ ਨ ਹੁਆ

ਜਮਾ ਕਰਤੇ ਹੋ ਕਯੋਂ ਰਕੀਬੋਂ ਕੋ ?
ਇਕ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੁਆ ਗਿਲਾ ਨ ਹੁਆ

ਹਮ ਕਹਾਂ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾਨੇ ਜਾਏਂ
ਤੂ ਹੀ ਜਬ ਖ਼ੰਜਰ-ਆਜ਼ਮਾ ਨ ਹੁਆ

ਕਿਤਨੇ ਸ਼ਰੀਂ ਹੈਂ ਤੇਰੇ ਲਬ ਕਿ ਰਕੀਬ
ਗਾਲੀਯਾਂ ਖਾ ਕੇ ਬੇ ਮਜ਼ਾ ਨ ਹੁਆ

ਹੈ ਖ਼ਬਰ ਗਰਮ ਉਨਕੇ ਆਨੇ ਕੀ
ਆਜ ਹੀ ਘਰ ਮੇਂ ਬੋਰੀਯਾ ਨ ਹੁਆ

ਕਯਾ ਵੋ ਨਮਰੂਦ ਕੀ ਖ਼ੁਦਾਈ ਥੀ
ਬੰਦਗੀ ਮੇਂ ਮੇਰਾ ਭਲਾ ਨ ਹੁਆ

ਜਾਨ ਦੀ, ਦੀ ਹੁਈ ਉਸੀ ਕੀ ਥੀ
ਹਕ ਤੋ ਯਹ ਹੈ ਕਿ ਹਕ ਅਦਾ ਨ ਹੁਆ

ਜ਼ਖ਼ਮ ਗਰ ਦਬ ਗਯਾ, ਲਹੂ ਨ ਥਮਾ
ਕਾਮ ਗਰ ਰੁਕ ਗਯਾ ਰਵਾਂ ਨ ਹੁਆ

ਰਹਜ਼ਨੀ ਹੈ ਕਿ ਦਿਲ-ਸਿਤਾਨੀ ਹੈ
ਲੇ ਕੇ ਦਿਲ, ਦਿਲਸਿਤਾਂ ਰਵਾਨਾ ਹੁਆ

ਕੁਛ ਤੋ ਪੜ੍ਹੀਯੇ ਕਿ ਲੋਗ ਕਹਤੇ ਹੈਂ
ਆਜ 'ਗ਼ਾਲਿਬ' ਗ਼ਜ਼ਲਸਰਾ ਨ ਹੁਆ

(ਮਿੰਨਤ-ਕਸ਼ੇ-ਦਵਾ=ਦਵਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨਮੰਦ, ਨਮਰੂਦ=ਇੱਕ ਰੱਬ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਰਾਜਾ,
ਹਕ=ਸੱਚ, ਰਹਜ਼ਨੀ=ਡਾਕਾ, ਦਿਲ-ਸਿਤਾਨੀ=ਦਿਲ ਦੀ ਚੋਰੀ, ਦਿਲਸਿਤਾਂ=ਦਿਲ ਦਾ ਚੋਰ)

੪. ਦਾਯਮ ਪੜਾ ਹੁਆ ਤੇਰੇ ਦਰ ਪਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

ਦਾਯਮ ਪੜਾ ਹੁਆ ਤੇਰੇ ਦਰ ਪਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ
ਖ਼ਾਕ ਐਸੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੇ ਕਿ ਪੱਥਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

ਕਯੋਂ ਗਰਦਿਸ਼-ਏ-ਮੁਦਾਮ ਸੇ ਘਬਰਾ ਨ ਜਾਯੇ ਦਿਲ
ਇਨਸਾਨ ਹੂੰ ਪਯਾਲਾ-ਓ-ਸਾਗ਼ਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

ਯਾ ਰਬ ! ਜ਼ਮਾਨਾ ਮੁਝਕੋ ਮਿਟਾਤਾ ਹੈ ਕਿਸ ਲੀਯੇ
ਲੌਹ-ਏ-ਜਹਾਂ ਪੇ ਹਰਫ਼-ਏ-ਮੁਕਰਰਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

ਹਦ ਚਾਹੀਯੇ ਸਜ਼ਾ ਮੇਂ ਉਕੂਬਤ ਕੇ ਵਾਸਤੇ
ਆਖ਼ਿਰ ਗੁਨਹਗਾਰ ਹੂੰ, ਕਾਫ਼ਿਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

ਕਿਸ ਵਾਸਤੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤੇ ਮੁਝੇ ?
ਲਾਲੋ-ਜ਼ਮੁਰਰੁਦੋ-ਜ਼ਰ-ਓ-ਗੌਹਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

ਰਖਤੇ ਹੋ ਤੁਮ ਕਦਮ ਮੇਰੀ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਕਯੋਂ ਦਰੇਗ਼
ਰੁਤਬੇ ਮੇਂ ਮੇਹਰ-ਓ-ਮਾਹ ਸੇ ਕਮਤਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

ਕਰਤੇ ਹੋ ਮੁਝਕੋ ਮਨਅ-ਏ-ਕਦਮ-ਬੋਸ ਕਿਸ ਲੀਯੇ
ਕਯਾ ਆਸਮਾਨ ਕੇ ਭੀ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ

'ਗ਼ਾਲਿਬ' ਵਜ਼ੀਫ਼ਾਖ਼ਵਾਰ ਹੋ, ਦੋ ਸ਼ਾਹ ਕੋ ਦੁਆ
ਵੋ ਦਿਨ ਗਯੇ ਕਿ ਕਹਤੇ ਥੇ, "ਨੌਕਰ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਮੈਂ"

(ਦਾਯਮ=ਸਦਾ, ਗਰਦਿਸ਼-ਏ-ਮੁਦਾਮ=ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਾ
ਚੱਕਰ, ਲੌਹ-ਏ-ਜਹਾਂ=ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਪੰਨਾ, ਹਰਫ਼-
ਏ-ਮੁਕਰਰਰ=ਬਾਰ ਬਾਰ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਬਦ, ਉਕੂਬਤ=
ਕਸ਼ਟ, ਲਾਲੋ-ਜ਼ਮੁਰਰੁਦੋ-ਜ਼ਰ-ਓ-ਗੌਹਰ=ਲਾਲ,ਪੰਨਾ,
ਸੋਨਾ,ਮੋਤੀ, ਮੇਹਰ-ਓ-ਮਾਹ=ਸੂਰਜ-ਚੰਨ, ਮਨਅ-ਏ-
ਕਦਮ-ਬੋਸ=ਪੈਰ ਛੁਹਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰਨਾ)

੫. ਧਮਕੀ ਮੇਂ ਮਰ ਗਯਾ, ਜੋ ਨ ਬਾਬੇ-ਨਬਰਦ ਥਾ

ਧਮਕੀ ਮੇਂ ਮਰ ਗਯਾ, ਜੋ ਨ ਬਾਬੇ-ਨਬਰਦ ਥਾ
ਇਸ਼ਕੇ-ਨਬਰਦ ਪੇਸ਼ਾ, ਤਲਬਗਾਰੇ-ਮਰਦ ਥਾ

ਥਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਮਰਗ ਕਾ ਖਟਕਾ ਲਗਾ ਹੁਆ
ਉੜਨੇ ਸੇ ਪੇਸ਼ਤਰ ਭੀ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਜ਼ਰਦ ਥਾ

ਤਾਲੀਫ਼ੇ-ਨੁਸਖਾਹਾ-ਏ ਵਫ਼ਾ ਕਰ ਰਹਾ ਥਾ ਮੈਂ
ਮਜਮੂਅ-ਏ-ਖ਼ਯਾਲ ਅਭੀ ਫ਼ਰਦ-ਫ਼ਰਦ ਥਾ

ਦਿਲ ਤਾ ਜ਼ਿਗ਼ਰ, ਕਿ ਸਾਹਿਲੇ-ਦਰੀਯਾ-ਏ-ਖੂੰ ਹੈ ਅਬ
ਇਸ ਰਹਗੁਜ਼ਰ ਮੇਂ ਜਲਵਾ-ਏ-ਗੁਲ ਆਗੇ ਗਰਦ ਥਾ

ਜਾਤੀ ਹੈ ਕੋਈ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਅੰਦੋਹੇ-ਇਸ਼ਕ ਕੀ
ਦਿਲ ਭੀ ਅਗਰ ਗਯਾ, ਤੋ ਵਹੀ ਦਿਲ ਕਾ ਦਰਦ ਥਾ

ਅਹਬਾਬ ਚਾਰਾ-ਸਾਜੀਏ-ਵਹਸ਼ਤ ਨ ਕਰ ਸਕੇ
ਜ਼ਿੰਦਾਂ ਮੇਂ ਭੀ ਖ਼ਯਾਲ, ਬਯਾਬਾਂ-ਨਬਰਦ ਥਾ

ਯਹ ਲਾਸ਼ ਬੇਕਫ਼ਨ, 'ਅਸਦੇ'-ਖ਼ਸਤਾ-ਜਾਂ ਕੀ ਹੈ
ਹਕ ਮਗਫ਼ਿਰਤ ਕਰੇ, ਅਜਬ ਆਜ਼ਾਦ ਮਰਦ ਥਾ

(ਬਾਬੇ-ਨਬਰਦ=ਲੜਾਈ ਯੋਗ, ਇਸ਼ਕੇ-ਨਬਰਦ ਪੇਸ਼ਾ=ਲੜਾਈ 'ਚੋਂ ਅਨੰਦ
ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਪਿਆਰ, ਮਰਗ=ਮੌਤ, ਤਾਲੀਫ਼ੇ-ਨੁਸਖਾਹਾ-ਏ ਵਫ਼ਾ=ਵਫ਼ਾ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ
ਸੰਪਾਦਨ, ਫ਼ਰਦ-ਫ਼ਰਦ=ਖਿੰਡਿਆ ਹੋਇਆ, ਸਾਹਿਲ=ਕਿਨਾਰਾ, ਅੰਦੋਹੇ-ਇਸ਼ਕ=ਪਿਆਰ
ਦਾ ਗ਼ਮ, ਚਾਰਾ-ਸਾਜੀ=ਇਲਾਜ, ਜ਼ਿੰਦਾਂ=ਕੈਦ, ਬਯਾਬਾਂ-ਨਬਰਦ=ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣਾ,
ਹਕ ਮਗਫ਼ਿਰਤ ਕਰੇ=ਰੱਬ ਰਹਿਮ ਕਰੇ)

੬. ਦਿਲੇ-ਨਾਦਾਂ ਤੁਝੇ ਹੁਆ ਕਯਾ ਹੈ

ਦਿਲੇ-ਨਾਦਾਂ ਤੁਝੇ ਹੁਆ ਕਯਾ ਹੈ
ਆਖ਼ਿਰ ਇਸ ਦਰਦ ਕੀ ਦਵਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਹਮ ਹੈਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਔਰ ਵੋ ਬੇਜ਼ਾਰ
ਯਾ ਇਲਾਹੀ ਯੇ ਮਾਜਰਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਮੈਂ ਭੀ ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਰਖਤਾ ਹੂੰ
ਕਾਸ਼ ਪੂਛੋ ਕਿ ਮੁੱਦਆ ਕਯਾ ਹੈ

ਜਬਕਿ ਤੁਜ ਬਿਨ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਮੌਜੂਦ
ਫਿਰ ਯੇ ਹੰਗਾਮਾ-ਏ-ਖ਼ੁਦਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਯੇ ਪਰੀ ਚੇਹਰਾ ਲੋਗ ਕੈਸੇ ਹੈਂ
ਗ਼ਮਜ਼ਾ-ਓ-ਇਸ਼ਵਾ-ਓ ਅਦਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਸ਼ਿਕਨੇ-ਜ਼ੁਲਫ਼-ਏ-ਅੰਬਰੀ ਕਯਾ ਹੈ
ਨਿਗਹ-ਏ-ਚਸ਼ਮ-ਏ-ਸੁਰਮਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਸਬਜ਼ਾ-ਓ-ਗੁਲ ਕਹਾਂ ਸੇ ਆਯੇ ਹੈਂ
ਅਬਰ ਕਯਾ ਚੀਜ ਹੈ ਹਵਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਹਮਕੋ ਉਨਸੇ ਵਫ਼ਾ ਕੀ ਹੈ ਉੱਮੀਦ
ਜੋ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤੇ ਵਫ਼ਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਹਾਂ ਭਲਾ ਕਰ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਹੋਗਾ
ਔਰ ਦਰਵੇਸ਼ ਕੀ ਸਦਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਜਾਨ ਤੁਮ ਪਰ ਨਿਸਾਰ ਕਰਤਾ ਹੂੰ
ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤਾ ਦੁਆ ਕਯਾ ਹੈ

ਮੈਂਨੇ ਮਾਨਾ ਕਿ ਕੁਛ ਨਹੀਂ 'ਗ਼ਾਲਿਬ'
ਮੁਫ਼ਤ ਹਾਥ ਆਯੇ ਤੋ ਬੁਰਾ ਕਯਾ ਹੈ

(ਮੁਸ਼ਤਾਕ=ਉਤਸੁਕ, ਬੇਜ਼ਾਰ=ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ, ਮਾਜਰਾ=ਮਾਮਲਾ, ਸ਼ਿਕਨੇ-ਜ਼ੁਲਫ਼-ਏ-ਅੰਬਰੀ=
ਸੁਗੰਧਿਤ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੇ ਬਲ, ਸਬਜ਼ਾ-ਓ-ਗੁਲ=ਹਰਿਆਲੀ ਤੇ ਫੁੱਲ, ਅਬਰ=ਬੱਦਲ)

੭. ਦੋਸਤ ਗ਼ਮਖਵਾਰੀ ਮੇਂ ਮੇਰੀ ਸਅਈ ਫ਼ਰਮਾਯੇਂਗੇ ਕਯਾ

ਦੋਸਤ ਗ਼ਮਖਵਾਰੀ ਮੇਂ ਮੇਰੀ ਸਅਈ ਫ਼ਰਮਾਯੇਂਗੇ ਕਯਾ
ਜ਼ਖ਼ਮ ਕੇ ਭਰਨੇ ਤਲਕ ਨਾਖੁਨ ਨ ਬੜ੍ਹ ਜਾਏਂਗੇ ਕਯਾ

ਬੇਨਿਆਜੀ ਹਦ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰੀ, ਬੰਦਾ-ਪਰਵਰ ਕਬ ਤਲਕ
ਹਮ ਕਹੇਂਗੇ ਹਾਲੇ-ਦਿਲ ਔਰ ਆਪ ਫਰਮਾਯੇਂਗੇ, ਕਯਾ ?

ਹਜ਼ਰਤੇ-ਨਾਸੇਹ ਗਰ ਆਏਂ ਦੀਦਾ-ਔ-ਦਿਲ ਫਰਸ਼ੇ-ਰਾਹ
ਕੋਈ ਮੁਝਕੋ ਯਹ ਤੋ ਸਮਝਾ ਦੋ ਸਮਝਾਯੇਂਗੇ ਕਯਾ

ਆਜ ਵਾਂ ਤੇਗ਼ੋ-ਕਫ਼ਨ ਬਾਂਧੇ ਹੁਏ ਜਾਤਾ ਹੂੰ ਮੈਂ
ਉਜਰ ਮੇਰੇ ਕਤਲ ਕਰਨੇ ਮੇਂ ਵੋ ਅਬ ਲਾਯੇਂਗੇ ਕਯਾ

ਗਰ ਕੀਯਾ ਨਾਸੇਹ ਨੇ ਹਮਕੋ ਕੈਦ ਅੱਛਾ ! ਯੂੰ ਸਹੀ
ਯੇ ਜੁਨੇਨੇ-ਇਸ਼ਕ ਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਛੂਟ ਜਾਯੇਂਗੇ ਕਯਾ

ਖ਼ਾਨਾ-ਜ਼ਾਦੇ-ਜ਼ੁਲਫ਼ ਹੈਂ, ਜੰਜ਼ੀਰ ਸੇ ਭਾਗੇਂਗੇ ਕਯੋਂ
ਹੈਂ ਗਿਰਿਫ਼ਤਾਰੇ-ਵਫ਼ਾ, ਜਿੰਦਾਂ ਸੇ ਘਬਰਾਯੇਂਗੇ ਕਯਾ

ਹੈ ਅਬ ਇਸ ਮਾਅਮੂਰਾ ਮੇਂ ਕਹਤੇ (ਕਹਰੇ)-ਗ਼ਮੇ-ਉਲਫ਼ਤ 'ਅਸਦ'
ਹਮਨੇ ਯਹ ਮਾਨਾ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਰਹੇਂ ਖਾਯੇਂਗੇ ਕਯਾ

(ਸਅਈ=ਮੱਦਦ, ਬੰਦਾ-ਪਰਵਰ=ਮਾਲਿਕ, ਹਜ਼ਰਤੇ-ਨਾਸੇਹ=ਮਹਾਨ ਉਪਦੇਸ਼ਕ,
ਖ਼ਾਨਾ-ਜ਼ਾਦੇ-ਜ਼ੁਲਫ਼=ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੇ ਕੈਦੀ, ਜਿੰਦਾਂ=ਕੈਦਖਾਨਾ, ਮਾਅਮੂਰਾ=ਨਗਰ
ਕਹਤੇ (ਕਹਰੇ)-ਗ਼ਮੇ-ਉਲਫ਼ਤ=ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਅਕਾਲ)

੮. ਏਕ ਅਹਲੇ-ਦਰਦ ਨੇ ਸੁਨਸਾਨ ਜੋ ਦੇਖਾ ਕਫ਼ਸ

ਏਕ ਅਹਲੇ-ਦਰਦ ਨੇ ਸੁਨਸਾਨ ਜੋ ਦੇਖਾ ਕਫ਼ਸ
ਯੋਂ ਕਹਾ ਆਤੀ ਨਹੀਂ ਅਬ ਕਯੋਂ ਸਦਾਏ-ਅੰਦਲੀਬ

ਬਾਲ-ਓ-ਪਰ ਦੋ-ਚਾਰ ਦਿਖਲਾ ਕਰ ਕਹਾ ਸੱਯਾਦ ਨੇ
ਯੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਰਹ ਗਯੀ ਹੈ ਅਬ ਬਜਾਏ- ਅੰਦਲੀਬ

(ਕਫ਼ਸ=ਪਿੰਜਰਾ, ਅਮਦਲੀਬ=ਬੁਲਬੁਲ)

੯. ਘਰ ਹਮਾਰਾ ਜੋ ਨ ਰੋਤੇ ਭੀ ਤੋ ਵੀਰਾਂ ਹੋਤਾ

ਘਰ ਹਮਾਰਾ ਜੋ ਨ ਰੋਤੇ ਭੀ ਤੋ ਵੀਰਾਂ ਹੋਤਾ
ਬਹਰ ਗਰ ਬਹਰ ਨ ਹੋਤਾ ਤੋ ਬਯਾਬਾਂ ਹੋਤਾ

ਤੰਗੀ-ਏ-ਦਿਲ ਕਾ ਗਿਲਾ ਕਯਾ ਯੇ ਵੋ ਕਾਫ਼ਿਰ ਦਿਲ ਹੈ
ਕਿ ਅਗਰ ਤੰਗ ਨ ਹੋਤਾ ਤੋ ਪਰੇਸ਼ਾਂ ਹੋਤਾ

ਵਾਦੇ-ਯਕ ਉਮਰ-ਵਰਾਅ ਬਾਰ ਤੋ ਦੇਤਾ ਬਾਰੇ
ਕਾਸ਼ ਰਿਜ਼ਵਾਂ ਹੀ ਦਰੇ-ਯਾਰ ਕਾ ਦਰਬਾਂ ਹੋਤਾ

(ਬਹਰ=ਸਮੁੰਦਰ, ਉਮਰ-ਵਰਾਅ=ਸਾਰੀ ਉਮਰ
ਦੇ ਸੰਜਮ ਬਾਦ, ਬਾਰ=ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੇਣਾ, ਬਾਰੇ=
ਜ਼ਰੂਰ, ਰਿਜ਼ਵਾਂ=ਸੁਰਗ ਦਾ ਦਰਬਾਨ)

੧੦. ਹੈ ਬਸ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਉਨਕੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਮੇਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਔਰ

ਹੈ ਬਸ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਉਨਕੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਮੇਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਔਰ
ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਮੁਹੱਬਤ ਤੋ ਗੁਜ਼ਰਤਾ ਹੈ ਗੁਮਾਂ ਔਰ

ਯਾ ਰਬ ਵੋ ਨ ਸਮਝੇ ਹੈਂ ਨ ਸਮਝੇਂਗੇ ਮੇਰੀ ਬਾਤ
ਦੇ ਔਰ ਦਿਲ ਉਨਕੋ ਜੋ ਨ ਦੇ ਮੁਝਕੋ ਜ਼ੁਬਾਂ ਔਰ

ਅਬਰੂ ਸੇ ਹੈ ਕਯਾ ਉਸ ਨਿਗਾਹੇ-ਨਾਜ਼ ਕੋ ਪੈਬੰਦ
ਹੈ ਤੀਰ ਮੁਕਰਰਰ ਮਗਰ ਉਸਕੀ ਹੈ ਕਮਾਂ ਔਰ

ਤੁਮ ਸ਼ਹਰ ਮੇਂ ਹੋ ਤੋ ਹਮੇਂ ਕਯਾ ਗ਼ਮ ਜਬ ਉਠੇਂਗੇ
ਲੇ ਆਯੇਂਗੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੇ ਜਾਕਰ ਦਿਲ-ਓ-ਜਾਂ ਔਰ

ਹਰਚੰਦ ਸੁਬੁਕਦਸਤ ਹੁਏ ਬੁਤ ਸ਼ਿਕਨੀ ਮੇਂ
ਹਮ ਹੈਂ ਤੋ ਅਭੀ ਰਾਹ ਮੇਂ ਹੈਂ ਸੰਗੇ-ਗਿਰਾਂ ਔਰ

ਹੈ ਖ਼ੂਨੇ-ਜਿਗਰ ਜੋਸ਼ ਮੇਂ ਦਿਲ ਖੋਲ ਕੇ ਰੋਤਾ
ਹੋਤੇ ਜੋ ਕਈ ਦੀਦਾ-ਏ-ਖ਼ੂੰਨਾਬਫ਼ਿਸ਼ਾਂ ਔਰ

ਮਰਤਾ ਹੂੰ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਪੇ ਹਰਚੰਦ ਸਰ ਉੜ ਜਾਏ
ਜੱਲਾਦ ਕੋ ਲੇਕਿਨ ਵੋ ਕਹੇ ਜਾਯੇਂ ਕਿ ਹਾਂ ਔਰ

ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਹੈ ਖ਼ੁਰਸ਼ੀਦੇ-ਜਹਾਂ-ਤਾਬ ਕਾ ਧੋਕਾ
ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦਿਖਾਤਾ ਹੂੰ ਮੈਂ ਇਕ ਦਾਗ਼ੇ-ਨਿਹਾਂ ਔਰ

ਲੇਤਾ ਨ ਅਗਰ ਦਿਲ ਤੁਮਹੇਂ ਦੇਤਾ ਕੋਈ ਦਮ ਚੈਨ
ਕਰਤਾ ਜੋ ਨ ਮਰਤਾ ਕੋਈ ਦਿਨ ਆਹੋ-ਫੁਗਾਂ ਔਰ

ਪਾਤੇ ਨਹੀਂ ਜਬ ਰਾਹ ਤੋ ਚੜ੍ਹ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਨਾਲੇ
ਰੁਕਤੀ ਹੈ ਮੇਰੀ ਤਬਅ ਤੋ ਹੋਤੀ ਹੈ ਰਵਾਂ ਔਰ

ਹੈਂ ਔਰ ਭੀ ਦੁਨੀਯਾਂ ਮੇਂ ਸੁਖਨਵਰ ਬਹੁਤ ਅੱਛੇ
ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ 'ਗ਼ਾਲਿਬ' ਕਾ ਹੈ ਅੰਦਾਜ਼ੇ-ਬਯਾਂ ਔਰ

(ਪੈਬੰਦ=ਸੰਬੰਧ, ਹਰਚੰਦ=ਭਾਵੇਂ, ਸੁਬੁਕਦਸਤ=ਨਿਪੁੰਨ,ਪੱਕੇ,
ਦੀਦਾ-ਏ-ਖ਼ੂੰਨਾਬਫ਼ਿਸ਼ਾਂ=ਲਹੂ ਵਹਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ,
ਨਿਹਾਂ=ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ, ਆਹੋ-ਫੁਗਾਂ=ਠੰਢੀਆਂ ਸਾਹਾਂ ਤੇ ਵਿਰਲਾਪ,
ਤਬਅ=ਸੁਭਾਅ, ਸੁਖਨਵਰ=ਕਵੀ)

੧੧. ਹਰ ਇਕ ਬਾਤ ਪੇ ਕਹਤੇ ਹੋ ਤੁਮ ਕਿ ਤੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਹਰ ਇਕ ਬਾਤ ਪੇ ਕਹਤੇ ਹੋ ਤੁਮ ਕਿ ਤੂ ਕਯਾ ਹੈ
ਤੁਮਹੀਂ ਕਹੋ ਕਿ ਯੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ-ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਨ ਸ਼ੋਲੇ ਮੇਂ ਯੇ ਕਰਿਸ਼ਮਾ ਨ ਬਰਕ ਮੇਂ ਯੇ ਅਦਾ
ਕੋਈ ਬਤਾਓ ਕਿ ਵੋ ਸ਼ੋਖੇ-ਤੁੰਦ-ਖ਼ੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਯੇ ਰਸ਼ਕ ਹੈ ਕਿ ਵੋ ਹੋਤਾ ਹੈ ਹਮਸੁਖ਼ਨ ਤੁਮਸੇ
ਵਰਨਾ ਖ਼ੌਫ਼-ਏ-ਬਦ-ਆਮੋਜ਼ੀਏ-ਅਦੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਚਿਪਕ ਰਹਾ ਹੈ ਬਦਨ ਪਰ ਲਹੂ ਸੇ ਪੈਰਾਹਨ
ਹਮਾਰੀ ਜੈਬ ਕੋ ਅਬ ਹਾਜਤੇ-ਰਫ਼ੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਜਲਾ ਹੈ ਜਿਸਮ ਜਹਾਂ, ਦਿਲ ਭੀ ਜਲ ਗਯਾ ਹੋਗਾ
ਕੁਰੇਦਤੇ ਹੋ ਜੋ ਅਬ ਰਾਖ, ਜੁਸਤਜੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਰਗ਼ੋਂ ਮੇਂ ਦੌੜਨੇ-ਫਿਰਨੇ ਕੇ ਹਮ ਨਹੀਂ ਕਾਯਲ
ਜਬ ਆਂਖ ਹੀ ਸੇ ਨ ਟਪਕਾ ਤੋ ਫਿਰ ਲਹੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਵੋ ਚੀਜ਼ ਜਿਸਕੇ ਲੀਯੇ ਹਮਕੋ ਹੋ ਬਹਿਸ਼ਤ ਅਜ਼ੀਜ਼
ਸਿਵਾਯੇ ਵਾਦਾ-ਏ-ਗੁਲਫ਼ਾਮ-ਏ-ਮੁਸ਼ਕ ਬੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਪੀਯੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਅਗਰ ਖ਼ੁਮ ਭੀ ਦੇਖ ਲੂੰ ਦੋ-ਚਾਰ
ਯੇ ਸ਼ੀਸ਼ਾ-ਓ-ਕਦਹ-ਓ-ਕੂਜ਼ਾ-ਓ-ਸੁਬੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਰਹੀ ਨ ਤਾਕਤੇ-ਗੁਫ਼ਤਾਰ ਔਰ ਅਗਰ ਹੋ ਭੀ
ਤੋ ਕਿਸ ਉੱਮੀਦ ਪੇ ਕਹਿਯੇ ਕਿ ਆਰਜ਼ੂ ਕਯਾ ਹੈ

ਹੁਆ ਹੈ ਸ਼ਹ ਕਾ ਮੁਸਾਹਿਬ ਫਿਰੇ ਹੈ ਇਤਰਾਤਾ
ਵਗਰਨਾ ਸ਼ਹਰ ਮੇਂ 'ਗ਼ਾਲਿਬ' ਕੀ ਆਬਰੂ ਕਯਾ ਹੈ

(ਬਰਕ=ਬਿਜਲੀ, ਸ਼ੋਖੇ-ਤੁੰਦ-ਖ਼ੂ=ਤੇਜ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਮਾਸ਼ੂਕ, ਖ਼ੌਫ਼-ਏ-ਬਦ-ਆਮੋਜ਼ੀਏ-ਅਦੂ=
ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਲਾਉਣ ਬੁਝਾਉਣ ਦਾ ਡਰ, ਹਾਜਤ=ਲੋੜ, ਵਾਦਾ-ਏ-ਗੁਲਫ਼ਾਮ-ਏ-ਮੁਸ਼ਕ ਬੂ=
ਕਸਤੂਰੀ ਵਾਂਗ ਸੁਗੰਧਿਤ ਤੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਰੰਗੀਨ ਸ਼ਰਾਬ, ਖ਼ੁਮ=ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਢੋਲ,
ਸ਼ੀਸ਼ਾ-ਓ-ਕਦਹ-ਓ-ਕੂਜ਼ਾ-ਓ-ਸੁਬੂ=ਬੋਤਲ, ਪਿਆਲਾ, ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਭਾਂਡਾ, ਸੁਰਾਹੀ,
ਗੁਫ਼ਤਾਰ=ਬੋਲਣਾ, ਮੁਸਾਹਿਬ=ਦਰਬਾਰੀ)

੧੨. ਜਹਾਂ ਤੇਰਾ ਨਕਸ਼ੇ-ਕਦਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਜਹਾਂ ਤੇਰਾ ਨਕਸ਼ੇ-ਕਦਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ
ਖ਼ਿਯਾਬਾਂ ਖ਼ਿਯਾਬਾਂ ਇਰਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਦਿਲ ਆਸ਼ੁਫ਼ਤਗਾ ਖਾਲੇ-ਕੁੰਜੇ-ਦਹਨ ਕੇ
ਸੁਵੈਦਾ ਮੇਂ ਸੈਰੇ-ਅਦਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਤਿਰੇ ਸਰਵੇ-ਕਾਮਤ ਸੇ, ਇਕ ਕੱਦੇ-ਆਦਮ
ਕਯਾਮਤ ਕੇ ਫਿਤਨੇ ਕੋ ਕਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਤਮਾਸ਼ਾ ਕਰ ਐ ਮਹਵੇ-ਆਈਨਾਦਾਰੀ
ਤੁਝੇ ਕਿਸ ਤਮੰਨਾ ਸੇ ਹਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਸੁਰਾਗ਼ੇ-ਤੁਫ਼ੇ-ਨਾਲਾ ਲੇ ਦਾਗ਼ੇ-ਦਿਲ ਸੇ
ਕਿ ਸ਼ਬ-ਰੌ ਕਾ ਨਕਸ਼ੇ-ਕਦਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਬਨਾ ਕਰ ਫ਼ਕੀਰੋਂ ਕਾ ਹਮ ਭੇਸ, 'ਗਾਲਿਬ'
ਤਮਾਸ਼ਾ-ਏ-ਅਹਲੇ-ਕਰਮ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

(ਖ਼ਿਯਾਬਾਂ=ਕਿਆਰੀ, ਇਰਮ=ਸੁਰਗੀ ਬਾਗ਼, ਆਸ਼ੁਫ਼ਤਗਾ=ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਾਲ,
ਖਾਲੇ-ਕੁੰਜੇ-ਦਹਨ=ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਨੇ ਦਾ ਤਿਲ, ਸੁਵੈਦਾ=ਦਿਲ ਦਾ ਦਾਗ਼, ਸੈਰੇ-ਅਦਮ=
ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ, ਸਰਵੇ-ਕਾਮਤ=ਸਰੂ ਜਿਹਾ ਕੱਦ, ਮਹਵੇ-ਆਈਨਾਦਾਰੀ=
ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮਸਤ, ਸੁਰਾਗ਼ੇ-ਤੁਫ਼ੇ-ਨਾਲਾ=ਆਹ ਦੀ ਗਰਮੀ ਦਾ ਪਤਾ,
ਸ਼ਬ-ਰੌ=ਰਾਤ ਦਾ ਰਾਹੀ, ਅਹਲੇ-ਕਰਮ=ਦਾਨੀਆਂ ਦਾ)

੧੩. ਕੀ ਵਫ਼ਾ ਹਮਸੇ ਤੋ ਗ਼ੈਰ ਉਸਕੋ ਜਫ਼ਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਕੀ ਵਫ਼ਾ ਹਮਸੇ ਤੋ ਗ਼ੈਰ ਉਸਕੋ ਜਫ਼ਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ
ਹੋਤੀ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਅੱਛੋਂ ਕੋ ਬੁਰਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਆਜ ਹਮ ਅਪਨੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ-ਏ-ਖ਼ਾਤਿਰ ਉਨਸੇ
ਕਹਨੇ ਜਾਤੇ ਤੋ ਹੈਂ, ਪਰ ਦੇਖੀਏ ਕਯਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਅਗਲੇ ਵਕਤੋਂ ਕੇ ਹੈਂ ਯੇ ਲੋਗ ਇਨਹੇਂ ਕੁਛ ਨ ਕਹੋ
ਜੋ ਮੈ-ਓ-ਨਗ਼ਮਾ ਕੋ ਅੰਦੋਹਰੁਬਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਦਿਲ ਮੇਂ ਆ ਜਾਯੇ ਹੈ ਹੋਤੀ ਹੈ ਜੋ ਫ਼ੁਰਸਤ ਗ਼ਮ ਸੇ
ਔਰ ਫਿਰ ਕੌਨ ਸੇ ਨਾਲੇ ਕੋ ਰਸਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਹੈ ਪਰੇ ਸਰਹਦੇ-ਇਦਰਾਕ ਸੇ ਅਪਨਾ ਮਸਜੂਦ
ਕਿਬਲੇ ਕੋ ਅਹਲੇ-ਨਜ਼ਰ ਕਿਬਲਾ ਨੁਮਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਪਾਏ-ਅਫ਼ਗਾਰ ਪੇ ਜਬ ਤੁਝੇ ਰਹਮ ਆਯਾ ਹੈ
ਖਾਰੇ-ਰਹ ਕੋ ਤੇਰੇ ਹਮ ਮੇਹਰ ਗਿਯਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਇਕ ਸ਼ਰਰ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ ਉਸਸੇ ਕੋਈ ਘਬਰਾਏਗਾ ਕਯਾ
ਆਗ ਮਤਲੂਬ ਹੈ ਹਮਕੋ ਜੋ ਹਵਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਦੇਖੀਏ ਲਾਤੀ ਹੈ ਉਸ ਸ਼ੋਖ਼ ਕੀ ਨਖ਼ਵਤ ਕਯਾ ਰੰਗ
ਉਸਕੀ ਹਰ ਬਾਤ ਪੇ ਹਮ ਨਾਮੇ-ਖ਼ੁਦਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

ਵਹਸ਼ਤ-ਓ-ਸ਼ੇਫ਼ਤਾ ਅਬ ਮਰਸੀਯਾ ਕਹਵੇਂ ਸ਼ਾਯਦ
ਮਰ ਗਯਾ ਗ਼ਾਲਿਬ-ਏ-ਆਸੁਫ਼ਤਾ-ਨਵਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ

(ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ-ਏ-ਖ਼ਾਤਿਰ=ਮਨ ਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ, ਮੈ=ਸ਼ਰਾਬ, ਅੰਦੋਹਰੁਬਾ= ਦੁੱਖ ਹਰਨ ਵਾਲਾ,
ਰਸਾ=ਅਸਰਦਾਇਕ, ਸਰਹਦੇ-ਇਦਰਾਕ=ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਹੱਦ, ਮਸਜੂਦ=ਖ਼ੁਦਾ, ਕਿਬਲਾ=ਕਾਬਾ,
ਅਹਲੇ-ਨਜ਼ਰ=ਪਾਰਖੂ, ਅਫ਼ਗਾਰ=ਜ਼ਖ਼ਮ, ਮੇਹਰ ਗਿਯਾ=ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਾਹ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ
ਹੋਣ ਨਾਲ ਲੋਕ ਮੇਹਰਬਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਖ਼ਵਤ=ਘੁਮੰਡ, ਵਹਸ਼ਤ-ਓ-ਸ਼ੇਫ਼ਤਾ=ਦੋ ਕਵੀ,
ਆਸੁਫ਼ਤਾ-ਨਵਾ=ਦਰਦ ਭਰੀ ਕਵਿਤਾ ਕਹਿਣ ਵਾਲਾ)

੧੪. ਕੋਈ ਉੱਮੀਦ ਬਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਕੋਈ ਉੱਮੀਦ ਬਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ
ਕੋਈ ਸੂਰਤ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਮੌਤ ਕਾ ਏਕ ਦਿਨ ਮੁਅੱਯਨ ਹੈ
ਨੀਂਦ ਕਯੋਂ ਰਾਤ ਭਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਆਗੇ ਆਤੀ ਥੀ ਹਾਲੇ-ਦਿਲ ਪੇ ਹੰਸੀ
ਅਬ ਕਿਸੀ ਬਾਤ ਪਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਜਾਨਤਾ ਹੂੰ ਸਵਾਬੇ-ਤਾਅਤ-ਓ-ਜ਼ੋਹਦ
ਪਰ ਤਬੀਯਤ ਇਧਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਹੈ ਕੁਛ ਐਸੀ ਹੀ ਬਾਤ ਜੋ ਚੁਪ ਹੂੰ
ਵਰਨਾ ਕਯਾ ਬਾਤ ਕਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਕਯੋਂ ਨ ਚੀਖੂੰ ਕਿ ਯਾਦ ਕਰਤੇ ਹੈਂ
ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਗਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਦਾਗ਼ੇ-ਦਿਲ ਗਰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਤਾ
ਬੂ ਭੀ ਐ (ਬੂਏ} ਚਾਰਾਗਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਹਮ ਵਹਾਂ ਹੈਂ ਜਹਾਂ ਸੇ ਹਮਕੋ ਭੀ
ਕੁਛ ਹਮਾਰੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਮਰਤੇ ਹੈਂ ਆਰਜੂ ਮੇਂ ਮਰਨੇ ਕੀ
ਮੌਤ ਆਤੀ ਹੈ ਪਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

ਕਾਬਾ ਕਿਸ ਮੂੰਹ ਸੇ ਜਾਓਗੇ 'ਗ਼ਾਲਿਬ'
ਸ਼ਰਮ ਤੁਮਕੋ ਮਗਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ

(ਮੁਅੱਯਨ=ਨਿਸ਼ਚਿਤ, ਸਵਾਬੇ-ਤਾਅਤ-ਓ-ਜ਼ੋਹਦ=ਅਰਦਾਸ ਤੇ ਵੈਰਾਗ
ਦਾ ਪੁੰਨ, ਚਾਰਾਗਰ=ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ)

੧੫. ਮੇਹਰਬਾਂ ਹੋ ਕੇ ਬੁਲਾ ਲੋ ਮੁਝੇ ਚਾਹੋ ਜਿਸ ਵਕਤ

ਮੇਹਰਬਾਂ ਹੋ ਕੇ ਬੁਲਾ ਲੋ ਮੁਝੇ ਚਾਹੋ ਜਿਸ ਵਕਤ
ਮੈਂ ਗਯਾ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਕਿ ਫਿਰ ਆ ਭੀ ਨ ਸਕੂੰ

ਜੋਫ਼ ਮੇਂ ਤਾਨਾ-ਏ-ਅਗ਼ਯਾਰ ਕਾ ਸ਼ਿਕਵਾ ਕਯਾ ਹੈ
ਬਾਤ ਕੁਛ ਸਰ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਠਾ ਭੀ ਨ ਸਕੂੰ

ਜ਼ਹਰ ਮਿਲਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੁਝਕੋ ਸਿਤਮਗਰ ਵਰਨਾ
ਕਯਾ ਕਸਮ ਹੈ ਤਿਰੇ ਮਿਲਨੇ ਕੀ ਕਿ ਖਾ ਭੀ ਨ ਸਕੂੰ

(ਜੋਫ਼=ਕਮਜੋਰੀ, ਤਾਨਾ-ਏ-ਅਗ਼ਯਾਰ=ਵੈਰੀ ਦਾ ਵਿਅੰਗ)

੧੬. ਮੇਰੇ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਨਹੀਂ ਇਤਬਾਰ ਤੈਨੂੰ

(ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ)

ਮੇਰੇ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਨਹੀਂ ਇਤਬਾਰ ਤੈਨੂੰ,
ਆਜਾ ਵੇਖ ਮੇਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਆਜਾ ।
ਐਵੇਂ ਲੜਨ ਬਹਾਨਣੇ ਲੱਭਨਾ ਏਂ,
ਕੀ ਤੂੰ ਸੋਚਨਾ ਏਂ ਸਿਤਮਗਾਰ ਆਜਾ ।

ਭਾਵੇਂ ਹਿਜਰ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਵਿਸਾਲ ਹੋਵੇ,
ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲੱਜ਼ਤਾਂ ਨੇ,
ਮੇਰੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰੀ,
ਆਜਾ ਪਿਆਰਿਆ ਤੇ ਲੱਖ ਵਾਰ ਆਜਾ ।

ਇਹ ਰਿਵਾਜ਼ ਏ ਮਸਜਿਦਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ
ਓਥੇ ਹਸਤੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ੁਦ-ਪ੍ਰਸਤੀਆਂ ਨੇ,
ਮੈਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਮਸਤੀਆਂ ਈ ਮਸਤੀਆਂ ਨੇ
ਹੋਸ਼ ਕਰ ਬਣਕੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਆਜਾ ।

ਤੂੰ ਸਾਦਾ ਤੇ ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਸਾਦਾ
ਤੈਨੂੰ ਐਵੇਂ ਰਕੀਬ ਕੁਰਾਹ ਪਾਇਆ,
ਜੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਜਨਾਜ਼ੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ
ਰਾਹ ਤੱਕਦੈ ਤੇਰੀ ਮਜ਼ਾਰ ਆਜਾ ।

ਸੁੱਖੀਂ ਵੱਸਣਾ ਜੇ ਤੂੰ ਚਾਹੁਨਾ ਏਂ,
ਮੇਰੇ 'ਗ਼ਾਲਿਬਾ' ਏਸ ਜਹਾਨ ਅੰਦਰ,
ਆਜਾ ਰਿੰਦਾਂ ਦੀ ਬਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਆ ਬਹਿਜਾ,
ਇੱਥੇ ਬੈਠਦੇ ਨੇ ਖ਼ਾਕਸਾਰ ਆਜਾ ।

੧੭. ਨਕਸ਼ ਫਰਿਯਾਦੀ ਹੈ ਕਿਸਕੀ ਸ਼ੋਖ਼ੀ-ਏ-ਤਹਰੀਰ ਕਾ

ਨਕਸ਼ ਫਰਿਯਾਦੀ ਹੈ ਕਿਸਕੀ ਸ਼ੋਖ਼ੀ-ਏ-ਤਹਰੀਰ ਕਾ
ਕਾਗ਼ਜ਼ੀ ਹੈ ਪੈਰਹਨ ਹਰ ਪੈਕਰ-ਏ-ਤਸਵੀਰ ਕਾ

ਕਾਵੇ-ਕਾਵੇ ਸਖ਼ਤਜਾਨੀਹਾ-ਏ-ਤਨਹਾਈ ਨ ਪੂਛ
ਸੁਬਹ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮ ਕਾ ਲਾਨਾ ਹੈ ਜੂ-ਏ-ਸ਼ੀਰ ਕਾ

ਜ਼ਜ਼ਬਾ-ਏ-ਬੇਇਖ਼ਤਯਾਰੇ-ਸ਼ੌਕ ਦੇਖਾ ਚਾਹੀਏ
ਸੀਨਾ-ਏ-ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਸੇ ਬਾਹਰ ਹੈ ਦਮ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਕਾ

ਆਗਹੀ ਦਾਮ-ਏ-ਸ਼ਨੀਦਨ ਜਿਸ ਕਦਰ ਚਾਹੇ ਬਿਛਾਏ
ਮੁੱਦਆ ਅੰਕਾ ਹੈ ਅਪਨੇ ਆਲਮੇ-ਤਕਰੀਰ ਕਾ

ਬਸ ਕਿ ਹੂੰ 'ਗ਼ਾਲਿਬ' ਅਸੀਰੀ ਮੇਂ ਭੀ ਆਤਿਸ਼ ਜ਼ੇਰੇ-ਪਾ
ਮੂਏ-ਆਤਿਸ਼-ਦੀਦਾ ਹੈ ਹਲਕਾ ਮੇਰੀ ਜ਼ੰਜੀਰ ਕਾ

(ਨਕਸ਼=ਚਿਤਰ, ਚਿੰਨ੍ਹ, ਸ਼ੋਖ਼ੀ-ਏ-ਤਹਰੀਰ=ਸ਼ੋਖੀ ਵਾਲੀ
ਲਿਖਤ, ਪੈਰਹਨ=ਕੱਪੜਾ, ਪੈਕਰ=ਫਰੇਮ, ਸਖ਼ਤਜਾਨੀਹਾ-
ਏ-ਤਨਹਾਈ=ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਦੁਖ, ਜੂ-ਏ-ਸ਼ੀਰ=ਦੁੱਧ ਦੀ
ਨਦੀ, ਆਗਹੀ=ਸਮਝ, ਦਾਮ=ਜਾਲ, ਸ਼ਨੀਦਨ=ਸੁਣਨਾ,
ਅੰਕਾ=ਦੁਰਲਭ, ਅਸੀਰੀ=ਕੈਦ, ਆਤਿਸ਼ ਜ਼ੇਰੇ-ਪਾ=ਪੈਰਾਂ
ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਮੂਏ-ਆਤਿਸ਼-ਦੀਦਾ=ਜਲਿਆ ਵਾਲ)

੧੮. ਨ ਥਾ ਕੁਛ ਤੋ ਖ਼ੁਦਾ ਥਾ, ਕੁਛ ਨ ਹੋਤਾ ਤੋ ਖ਼ੁਦਾ ਹੋਤਾ

ਨ ਥਾ ਕੁਛ ਤੋ ਖ਼ੁਦਾ ਥਾ, ਕੁਛ ਨ ਹੋਤਾ ਤੋ ਖ਼ੁਦਾ ਹੋਤਾ
ਡੁਬੋਯਾ ਮੁਝਕੋ ਹੋਨੇ ਨੇ, ਨ ਹੋਤਾ ਮੈਂ ਤੋ ਕਯਾ ਹੋਤਾ

ਹੁਆ ਜਬ ਗ਼ਮ ਸੇ ਯੂੰ ਬੇਹਿਸ, ਤੋ ਗ਼ਮ ਕਯਾ ਸਰ ਕੇ ਕਟਨੇ ਕਾ
ਨ ਹੋਤਾ ਗਰ ਜੁਦਾ ਤਨ ਸੇ, ਤੋ ਜਾਨੂੰ ਪਰ ਧਰਾ ਹੋਤਾ

ਹੁਈ ਮੁੱਦਤ ਕਿ 'ਗ਼ਾਲਿਬ' ਮਰ ਗਯਾ, ਪਰ ਯਾਦ ਆਤਾ ਹੈ
ਵੋ ਹਰ ਇਕ ਬਾਤ ਪਰ ਕਹਨਾ ਕਿ ਯੂੰ ਹੋਤਾ ਤੋ ਕਯਾ ਹੋਤਾ

(ਬੇਹਿਸ=ਹੈਰਾਨ, ਜਾਨੂੰ= ਗੋਡਿਆਂ ਉੱਤੇ)

੧੯. ਨੁਕਤਾਚੀਂ ਹੈ, ਗ਼ਮੇ-ਦਿਲ ਉਸਕੋ ਸੁਨਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਨੁਕਤਾਚੀਂ ਹੈ, ਗ਼ਮੇ-ਦਿਲ ਉਸਕੋ ਸੁਨਾਯੇ ਨ ਬਨੇ
ਕਯਾ ਬਨੇ ਬਾਤ, ਜਹਾਂ ਬਾਤ ਬਨਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਮੈਂ ਬੁਲਾਤਾ ਤੋ ਹੂੰ ਉਸਕੋ, ਮਗਰ ਐ ਜਜ਼ਬਾ-ਏ-ਦਿਲ
ਉਸ ਪੇ ਬਨ ਜਾਏ ਕੁਛ ਐਸੀ, ਕਿ ਬਿਨ ਆਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਖੇਲ ਸਮਝਾ ਹੈ, ਕਹੀਂ ਛੋੜ ਨ ਦੇ ਭੂਲ ਨ ਜਾਯੇ
ਕਾਸ਼ ! ਯੋਂ ਭੀ ਹੋ ਕਿ ਬਿਨ ਮੇਰੇ ਸਤਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਗ਼ੈਰ ਫਿਰਤਾ ਹੈ, ਲੀਯੇ ਯੋਂ ਤੇਰੇ ਖ਼ਤ ਕੋ ਕਿ ਅਗਰ
ਕੋਈ ਪੂਛੇ ਕਿ ਯੇ ਕਯਾ ਹੈ, ਤੋ ਛੁਪਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਇਸ ਨਜ਼ਾਕਤ ਕਾ ਬੁਰਾ ਹੋ, ਵੋ ਭਲੇ ਹੈਂ ਤੋ ਕਯਾ
ਹਾਥ ਆਯੇਂ, ਤੋ ਉਨਹੇਂ ਹਾਥ ਲਗਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਕਹ ਸਕੇ ਕੌਨ ਕਿ ਯੇ ਜਲਵਾਗਰੀ ਕਿਸਕੀ ਹੈ
ਪਰਦਾ ਛੋੜਾ ਹੈ ਵੋ ਉਸਨੇ ਕਿ ਉਠਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਮੌਤ ਕੀ ਰਾਹ ਨ ਦੇਖੂੰ, ਕਿ ਬਿਨ ਆਯੇ ਨ ਰਹੇ
ਤੁਮ ਕੋ ਚਾਹੂੰ ਕਿ ਨ ਆਓ, ਤੋ ਬੁਲਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਬੋਝ ਵੋ ਸਰ ਸੇ ਗਿਰਾ ਹੈ ਕਿ ਉਠਾਯੇ ਨ ਉਠੇ
ਕਾਮ ਵੋ ਆਨ ਪੜਾ ਹੈ ਕਿ ਬਨਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

ਇਸ਼ਕ ਪਰ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ, ਹੈ ਯੇ ਵੋ ਆਤਸ਼ 'ਗ਼ਾਲਿਬ'
ਕਿ ਲਗਾਯੇ ਨ ਲਗੇ ਔਰ ਬੁਝਾਯੇ ਨ ਬਨੇ

(ਨੁਕਤਾਚੀਂ=ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਕੱਢਣ ਵਾਲਾ)

੨੦. ਫਿਰ ਮੁਝੇ ਦੀਦਾ-ਏ-ਤਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਫਿਰ ਮੁਝੇ ਦੀਦਾ-ਏ-ਤਰ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਦਿਲ ਜਿਗਰ ਤਿਸ਼ਨਾ-ਏ-ਫ਼ਰਿਯਾਦ ਆਯਾ

ਦਮ ਲੀਯਾ ਥਾ ਨ ਕਯਾਮਤ ਨੇ ਹਨੋਜ਼
ਫਿਰ ਤੇਰਾ ਵਕਤੇ-ਸਫ਼ਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਸਾਦਗੀ-ਹਾਏ-ਤਮੰਨਾ, ਯਾਨੀ
ਫਿਰ ਵੋ ਨੌਰੰਗੇ-ਨਜ਼ਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਉਜ਼ਰੇ-ਵਾ-ਮਾਂਦਗੀ ਐ ਹਸਰਤੇ-ਦਿਲ
ਨਾਲਾ ਕਰਤਾ ਥਾ ਜਿਗਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਯੋਂ ਭੀ ਗੁਜ਼ਰ ਹੀ ਜਾਤੀ
ਕਯੋਂ ਤੇਰਾ ਰਾਹਗੁਜ਼ਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਕਯਾ ਹੀ ਰਿਜ਼ਵਾਂ ਸੇ ਲੜਾਈ ਹੋਗੀ
ਘਰ ਤੇਰਾ ਖ਼ੁਲਦ ਮੇਂ ਗਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਆਹ ਵੋ ਜੁਰਰਤ-ਏ-ਫ਼ਰਿਯਾਦ ਕਹਾਂ
ਦਿਲ ਸੇ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਜਿਗਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਫਿਰ ਤੇਰੇ ਕੂਚੇ ਕੋ ਜਾਤਾ ਹੈ ਖ਼ਯਾਲ
ਦਿਲੇ-ਗੁੰਮਗਸ਼ਤਾ ਮਗਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਕੋਈ ਵੀਰਾਨੀ ਸੀ ਵੀਰਾਨੀ ਹੈ
ਦਸ਼ਤ ਕੋ ਦੇਖ ਕੇ ਘਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

ਮੈਂਨੇ ਮਜਨੂੰ ਪੇ ਲੜਕਪਨ ਮੇਂ 'ਅਸਦ'
ਸੰਗ ਉਠਾਯਾ ਥਾ ਕਿ ਸਰ ਯਾਦ ਆਯਾ

(ਤਿਸ਼ਨਾ=ਪਿਆਸਾ, ਹਨੋਜ਼=ਅਜੇ, ਨੌਰੰਗੇ-ਨਜ਼ਰ=ਨਜ਼ਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ,
ਉਜ਼ਰੇ-ਵਾ-ਮਾਂਦਗੀ=ਥੱਕਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ, ਨਾਲਾ=ਰੋਣਾ, ਰਿਜ਼ਵਾਂ=ਸੁਰਗ
ਦਾ ਦਰਬਾਨ, ਖ਼ੁਲਦ=ਸੁਰਗ, ਦਿਲੇ-ਗੁੰਮਗਸ਼ਤਾ=ਗੁੰਮਿਆਂ ਹੋਇਆ ਦਿਲ
ਦਸ਼ਤ=ਜੰਗਲ, ਸੰਗ=ਪੱਥਰ)

੨੧. ਰਹੀਯੇ ਅਬ ਐਸੀ ਜਗਹ ਚਲਕਰ, ਜਹਾਂ ਕੋਈ ਨ ਹੋ

ਰਹੀਯੇ ਅਬ ਐਸੀ ਜਗਹ ਚਲਕਰ, ਜਹਾਂ ਕੋਈ ਨ ਹੋ
ਹਮ-ਸੁਖਨ ਕੋਈ ਨ ਹੋ ਔਰ ਹਮ ਜੁਬਾਂ ਕੋਈ ਨ ਹੋ

ਬੇਦਰੋ-ਦੀਵਾਰ ਸਾ ਇਕ ਘਰ ਬਨਾਯਾ ਚਾਹੀਯੇ
ਕੋਈ ਹਮਸਾਯਾ ਨ ਹੋ ਔਰ ਪਾਸਬਾਂ ਕੋਈ ਨ ਹੋ

ਪੜੀਯੇ ਗਰ ਬੀਮਾਰ, ਤੋ ਕੋਈ ਨ ਹੋ ਤੀਮਾਰਦਾਰ
ਔਰ ਅਗਰ ਮਰ ਜਾਈਯੇ, ਤੋ ਨੌਹਾ ਖ਼ਵਾਂ ਕੋਈ ਨ ਹੋ

(ਹਮਸਾਯਾ=ਗਵਾਂਢੀ, ਪਾਸਬਾਂ=ਪਹਿਰੇਦਾਰ, ਰਾਖਾ, ਤੀਮਾਰਦਾਰ=ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ)

੨੨. ਸ਼ੌਕ ਹਰ ਰੰਗ, ਰਕੀਬੇ-ਸਰੋ-ਸਾਮਾਂ ਨਿਕਲਾ

ਸ਼ੌਕ ਹਰ ਰੰਗ, ਰਕੀਬੇ-ਸਰੋ-ਸਾਮਾਂ ਨਿਕਲਾ
ਕੈਸ ਤਸਵੀਰ ਕੇ ਪਰਦੇ ਮੇਂ ਭੀ ਉਰੀਯਾਂ ਨਿਕਲਾ

ਜ਼ਖ਼ਮ ਨੇ ਦਾਦ ਨ ਦੀ ਤੰਗੀਏ-ਦਿਲ ਕੀ ਯਾ ਰਬ
ਤੀਰ ਭੀ ਸੀਨਾ-ਏ-ਬਿਸਮਿਲ ਸੇ ਪਰ-ਅਫ਼ਸ਼ਾਂ ਨਿਕਲਾ

ਬੂਏ-ਗੁਲ, ਨਾਲਾ-ਏ-ਦਿਲ, ਦੂਦੇ-ਚਰਾਗ਼ੇ-ਮਹਫ਼ਿਲ
ਜੋ ਤਿਰੀ ਬਜ਼ਮ ਸੇ ਨਿਕਲਾ, ਸੋ ਪਰੀਸ਼ਾਂ ਨਿਕਲਾ

ਦਿਲੇ-ਹਸਰਤਜ਼ਦਾ ਥਾ ਮਾਯਦ-ਏ-ਲੱਜ਼ਤੇ-ਦਰਦ
ਕਾਮ ਯਾਰੋਂ ਕਾ, ਬਕਦਰੇ-ਲਬੋ-ਦੰਦਾਂ ਨਿਕਲਾ

ਹੈ ਨੌਆਮੋਜ਼ੇ-ਫ਼ਨਾ, ਹਿੰਮਤੇ-ਦੁਸ਼ਵਾਰ-ਪਸੰਦ
ਸਖ਼ਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ, ਕਿ ਯਹ ਕਾਮ ਭੀ ਆਸਾਂ ਨਿਕਲਾ

ਦਿਲ ਮੇਂ ਫਿਰ ਗਿਰੀਏ ਨੇ ਜੋਰ (ਸ਼ੋਰ) aੁਠਾਯਾ, 'ਗ਼ਾਲਿਬ'
ਆਹ ਜੋ ਕਤਰਾ ਨ ਨਿਕਲਾ ਥਾ, ਸੋ ਤੂਫ਼ਾਂ ਨਿਕਲਾ

(ਰਕੀਬੇ-ਸਰੋ-ਸਾਮਾਂ=ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਨ, ਕੈਸ=ਮਜਨੂੰ, ਉਰੀਯਾਂ=ਨੰਗਾ, ਪਰ-ਅਫ਼ਸ਼ਾਂ=ਖੰਭ ਝਾੜਦਾ,
ਦੂਦ=ਧੂਆਂ, ਹਸਰਤਜ਼ਦਾ=ਹਸਰਤਾਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ, ਮਾਯਦ-ਏ-ਲੱਜ਼ਤੇ-ਦਰਦ=ਦਰਦ ਦੇ ਮਜ਼ੇ
ਦਾ ਸੁਆਗਤੀ ਮੇਜ਼, ਲਬੋ-ਦੰਦਾਂ=ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਨੌਆਮੋਜ਼ੇ-ਫ਼ਨਾ=ਮੌਤ
ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਅਣਜਾਣ, ਹਿੰਮਤੇ-ਦੁਸ਼ਵਾਰ-ਪਸੰਦ=ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ 'ਚ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਿੰਮਤ,
ਗਿਰੀਏ=ਰੋਣ-ਧੋਣ)

੨੩. ਯੇ ਹਮ ਜੋ ਹਿਜਰ ਮੇਂ ਦੀਵਾਰ-ਓ-ਦਰ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਯੇ ਹਮ ਜੋ ਹਿਜਰ ਮੇਂ ਦੀਵਾਰ-ਓ-ਦਰ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ
ਕਭੀ ਸਬਾ ਤੋ ਕਭੀ ਨਾਮਾਬਰ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਵੋ ਆਯੇ ਘਰ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਖ਼ੁਦਾ ਕੀ ਕੁਦਰਤ ਹੈ
ਕਭੀ ਹਮ ਉਨਕੋ ਕਭੀ ਅਪਨੇ ਘਰ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਨਜ਼ਰ ਲਗੇ ਨ ਕਹੀਂ ਉਸਕੇ ਦਸਤ-ਓ-ਬਾਜ਼ੂ ਕੋ
ਯੇ ਲੋਗ ਕਯੋਂ ਮੇਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ-ਏ-ਜਿਗਰ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

ਤੇਰੇ ਜਵਾਹਿਰ-ਏ-ਤਰਫ਼-ਏ-ਕੁਲਹ ਕੋ ਕਯਾ ਦੇਖੇਂ
ਹਮ ਔਜ-ਏ-ਤਾਲਾ-ਏ-ਲਾਲ-ਓ-ਗੁਹਰ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ

(ਨਾਮਾਬਰ=ਡਾਕੀਆ, ਜਵਾਹਿਰ-ਏ-ਤਰਫ਼-ਏ-ਕੁਲਹ=
ਟੋਪੀ ਵਿੱਚ ਟੰਗੇ ਰਤਨ, ਔਜ-ਏ-ਤਾਲਾ-ਏ-ਲਾਲ-ਓ-
ਗੁਹਰ=ਲਾਲ,ਮੋਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਉੱਚਾਈ)

੨੪. ਯੇ ਨ ਥੀ ਹਮਾਰੀ ਕਿਸਮਤ ਕਿ ਵਿਸਾਲੇ-ਯਾਰ ਹੋਤਾ

ਯੇ ਨ ਥੀ ਹਮਾਰੀ ਕਿਸਮਤ ਕਿ ਵਿਸਾਲੇ-ਯਾਰ ਹੋਤਾ
ਅਗਰ ਔਰ ਜੀਤੇ ਰਹਤੇ ਯਹੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹੋਤਾ

ਤੇਰੇ ਵਾਦੇ ਪੇ ਜੀਯੇ ਹਮ ਤੋ ਯੇ ਜਾਨ ਝੂਠ ਜਾਨਾ
ਕਿ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸੇ ਮਰ ਨ ਜਾਤੇ ਅਗਰ ਐਤਬਾਰ ਹੋਤਾ

ਤੇਰੀ ਨਾਜ਼ੁਕੀ ਸੇ ਜਾਨਾ ਕਿ ਬੰਧਾ ਥਾ ਅਹਦ ਬੋਦਾ
ਕਭੀ ਤੂ ਨ ਤੋੜ ਸਕਤਾ ਅਗਰ ਉਸਤੁਵਾਰ ਹੋਤਾ

ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਸੇ ਪੂਛੇ ਤੇਰੇ ਤੀਰੇ-ਨੀਮਕਸ਼ ਕੋ
ਯੇ ਖਲਿਸ਼ ਕਹਾਂ ਸੇ ਹੋਤੀ ਜੋ ਜਿਗਰ ਕੇ ਪਾਰ ਹੋਤਾ

ਯੇ ਕਹਾਂ ਕੀ ਦੋਸਤੀ ਹੈ ਕਿ ਬਨੇ ਹੈਂ ਦੋਸਤ ਨਾਸੇਹ
ਕੋਈ ਚਾਰਾਸਾਜ਼ ਹੋਤਾ, ਕੋਈ ਗ਼ਮਗੁਸਾਰ ਹੋਤਾ

ਰਗੇ-ਸੰਗ ਸੇ ਟਪਕਤਾ ਵੇ ਲਹੂ ਕਿ ਫਿਰ ਨ ਥਮਤਾ
ਜਿਸੇ ਗ਼ਮ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹੋ ਯੇ ਅਗਰ ਸ਼ਰਾਰ ਹੋਤਾ

ਗ਼ਮ ਅਗਰਚੇ ਜਾਂ-ਗੁਸਿਲ ਹੈ, ਪਰ ਕਹਾਂ ਬਚੇ ਕਿ ਦਿਲ ਹੈ
ਗ਼ਮੇ-ਇਸ਼ਕ 'ਗਰ ਨ ਹੋਤਾ, ਗ਼ਮੇ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਹੋਤਾ

ਕਹੂੰ ਕਿਸਸੇ ਮੈਂ ਕਿ ਕਯਾ ਹੈ, ਸ਼ਬੇ-ਗ਼ਮ ਬੁਰੀ ਬਲਾ ਹੈ
ਮੁਝੇ ਕਯਾ ਬੁਰਾ ਥਾ ਮਰਨਾ ? ਅਗਰ ਏਕ ਬਾਰ ਹੋਤਾ

ਹੁਏ ਮਰ ਕੇ ਹਮ ਜੋ ਰੁਸਵਾ, ਹੁਏ ਕਯੋਂ ਨ ਗ਼ਰਕੇ-ਦਰਿਯਾ
ਨ ਕਭੀ ਜਨਾਜ਼ਾ ਉਠਤਾ, ਨ ਕਹੀਂ ਮਜ਼ਾਰ ਹੋਤਾ

ਉਸੇ ਕੌਨ ਦੇਖ ਸਕਤਾ, ਕਿ ਯਗ਼ਾਨਾ ਹੈ ਵੋ ਯਕਤਾ
ਜੋ ਦੁਈ ਕੀ ਬੂ ਭੀ ਹੋਤੀ ਤੋ ਕਹੀਂ ਦੋ ਚਾਰ ਹੋਤਾ

ਯੇ ਮਸਾਈਲੇ-ਤਸੱਵੁਫ਼, ਯੇ ਤੇਰਾ ਬਯਾਨ 'ਗ਼ਾਲਿਬ'
ਤੁਝੇ ਹਮ ਵਲੀ ਸਮਝਤੇ, ਜੋ ਨ ਬਾਦਾਖ਼ਵਾਰ ਹੋਤਾ

(ਵਿਸਾਲ=ਮਿਲਣ, ਅਹਦ=ਪਰਤੱਗਿਆ, ਉਸਤੁਵਾਰ=ਪੱਕਾ, ਤੀਰੇ-ਨੀਮਕਸ਼=
ਅੱਧਾ ਖਿੱਚਿਆ ਤੀਰ, ਨਾਸੇਹ=ਉਪਦੇਸ਼ਕ, ਚਾਰਾਸਾਜ਼=ਸਹਾਇਕ, ਗ਼ਮਗੁਸਾਰ=
ਹਮਦਰਦ, ਸੰਗ=ਪੱਥਰ, ਸ਼ਰਾਰ=ਅੰਗਾਰਾ, ਜਾਂ-ਗੁਸਿਲ=ਜਾਨ ਲੇਵਾ, ਸ਼ਬੇ-ਗ਼ਮ=
ਗ਼ਮ ਦੀ ਰਾਤ, ਯਗ਼ਾਨਾ=ਬੇਮਿਸਾਲ, ਯਕਤਾ=ਜਿਸ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ,
ਮਸਾਈਲੇ-ਤਸੱਵੁਫ਼=ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਵਲੀ=ਪੀਰ, ਬਾਦਾਖ਼ਵਾਰ=ਸ਼ਰਾਬੀ)