ਘੁੰਡ ਕੱਢਣੇ ਦੀ ਅਲਖ ਮੁਕਾ ਦਿੰਨੀ ਆਂ

ਘੁੰਡ ਕੱਢਣਾ ਕਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਅਜੇ ਕੁਝ ਕਬੀਲੇ ਜਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹੋਰ 20 ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਦੱਸਣ ਦੇ ਨਾਲ ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਦਿਖਾਉਣਾ ਵੀ ਪਿਆ ਕਰੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਪਸਾਰ, ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਹੁਣ ਲਗਪਗ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਘੁੰਡ ਲੋਕ-ਲਾਜ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਔਰਤ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਵਿਆਹੀਆਂ ਵਰ੍ਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ, ਜੇਠ, ਪਤੀ ਦੇ ਚਾਚੇ, ਤਾਏ, ਮਾਮੇ  ਤੋਂ ਘੁੰਡ ਕੱਢਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਤਾਂ ਪਤੀ ਤੋਂ ਵੀ ਘੁੰਡ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਵੀ ਘੁੰਡ ਕੱਢੀ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਇਹੀ ਵਰਤਾਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਕ ਜਾਂ ਸਿਆਣੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ।
ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਘੁੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵੱਲ ਆਈਏ। ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੰਤ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਘੁੰਡ ਨੂੰ ਦੋ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਜੀਵ ਇਸਤਰੀ (ਆਤਮਾ) ਨੇ ਘੁੰਡ ਕੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਘੁੰਡ ਜਾਂ ਪਰਦਾ ਹਉਮੈਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਵੱਲ ਮੁੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਦੂਜਾ ਇੱਕ ਘੁੰਡ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਰਹੱਸ ਦਾ। ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਘੁੰਡ ਉਠਾ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਹੈ।
ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਵੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ,‘‘ਘੁੰਡ ਮੁੱਖੜੇ ਤੋਂ ਲਾਹ ਓਇ ਯਾਰ।’’ 
ਇੱਥੇ ਘੁੰਡ ਦਾ ਭਾਵ ਰਮਜ਼ ਜਾਂ ਰਹੱਸ ਤੋਂ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਾਬਾ ਬੋਹੜ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਪੁੱਛੀਏ ਭਲਾ, ਉਹ ਘੁੰਡ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੋਗੀ ਬਣਿਆ ਰਾਂਝਾ, ਘੁੰਡ ਕੱਢੀ ਹੀਰ ਨੂੰ ਘੁੰਡ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਇਉਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ-
ਏਸ ਘੁੰਡ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੁਆਰੀਆਂ ਨੇ,
ਅੱਗ ਲਾਇ ਕੇ ਘੁੰਡ ਨੂੰ ਸਾੜੀਏ ਨੀਂ।
ਤਦੋਂ ਏਹ ਜਹਾਨ ਸਭ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ,
ਜਦੋਂ ਘੁੰਡ ਨੂੰ ਚਾ ਉਤਾਰੀਏ ਨੀਂ।
ਵਾਰਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਦੱਬੀਏ ਮੋਤੀਆਂ ਨੂੰ,
 ਫੁੱਲ ਅੱਗ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਾੜੀਏ ਨੀਂ।
ਘੁੰਡ ਕੱਢਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣਾ ਵੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਕੋਈ ਵੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਚੀਜ਼ ਇੱਕਦਮ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਆਰਟਿਸਟ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਘੁੰਡ ਵਾਲੀ ਵੱਲ ਹਰ ਕੋਈ ਭੱਜ ਕੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਹੇ ਬੁੱਧਵਾਰ ਦਾ ਲੌਢਾ ਪਹਿਰ ਹੀ ਹੋਵੇ।’’ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਰਾਖੀ ਵੀ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਛਿਪਦਾ ਨਹੀਂ,ਗੋਰਾ ਰੰਗ,ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਘੁੰਡ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਚਮਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਅਲਬੇਲੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਤੇ ਸ਼ਰਬਤੀ ਅੱਖੀਆਂ,
ਘੁੰਡ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕੀਤੀਆਂ।
ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਲੈ ਪੱਤਣ ’ਤੇ ਖੜੀਏ,
ਨੀਂ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜੂ।
ਘੁੰਡ ਕੱਢਣਾ ਤਬੀਤ ਨੰਗਾ ਰੱਖਣਾ,
ਛੜਿਆਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਲੂਹਣ ਨੂੰ।
ਪੁਰਾਣੇ ਗੀਤਾਂ  ’ਚ’ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ-
ਘੁੰਡ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲੁਕਦੇ, 
ਸੱਜਣਾ ਨੈਣ ਕੁਆਰੇ।
ਰਾਤੀਂ ਅੰਬਰਾਂ ’ਤੇ,
ਜਿਵੇਂ ਟਹਿਕਦੇ ਤਾਰੇ।”
ਪਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਕੋਈ ਬਚੇ ਨਾ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਮਾਰ ਵਿੱਚੋਂ’ ਅਨੁਸਾਰ ਨੈਣ ਤਾਂ ਘੁੰਡ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕਰ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ-
ਅੱਖੀਆਂ ਜਾ ਲੱਗੀਆਂ,
ਜਾ ਲੱਗੀਆਂ ਘੁੰਡ ਚੀਰ।
ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ’ਚ ਸੁਹਾਗਣ ਲਈ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਘੁੰਡ ਕੱਢਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸੱਸ ਸਮੇਤ ਸਾਰਾ ਸਮਾਜ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਘੁੰਡ ਕੱਢਣਾ ਸੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਘੁੰਡ ਕੱਢਣਾ ਮੜ੍ਹਕ ਨਾਲ ਤੁਰਨਾ,
ਨੀਂ ਚਾਅ ਮੁਕਲਾਵੇ ਦਾ।
ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਲੈ ਪਤਲੀਏ ਨਾਰੇ, 
ਨੀਂ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਆ ਗਿਆ।
ਸਹੁਰੇ ਕੋਲੋਂ ਘੁੰਡ ਕੱਢਦੀ,
ਨੰਗਾ ਰੱਖਦੀ ਕਲਿੱਪ ਵਾਲਾ ਪਾਸਾ।
ਕਦੇ ਕਦੇ ਲੋਕ-ਰੰਗ ਘੁੰਡ ਤੋਂ ਵਰਜਦਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ
ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਖੈਰ ਨਾ ਪਾਈਏ,
ਨੀਂ ਜੋਗੀ ਹੁੰਦੇ ਰੱਬ ਵਰਗੇ।
ਤੇ ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਘੁੰਡ ਕੱਢੀ ਬੈਠੀ ਭਾਬੋ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੁੜੀਆਂ-ਚਿੜੀਆਂ ਗਿੱਧੇ ’ਚ’ਨੱਚਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸੱਦ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਠਦੀ ਹੈ-
ਘੁੰਡ ਦਾ ਗੋਰੀਏ ਕੰਮ ਕੀ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ,
ਇੱਥੇ ਬੈਠੇ ਤੇਰੇ ਹਾਣੀ।
ਨੀਂ ਜਾਂ ਘੁੰਡ ਕੱਢਦੀ ਬਹੁਤੀ ਸੋਹਣੀ,
ਜਾਂ ਘੁੰਡ ਕੱਢਦੀ ਕਾਣੀ।
ਨੀਂ ਤੂੰ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦਿਸੇਂ ਮਜਾਜਣ,
ਘੁੰਡ ’ਚੋਂ ਰਮਜ਼ ਪਛਾਣੀ।
ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਨੱਚ ਲੈ ਨੀਂ,
ਬਣ ਜਾ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਰਾਣੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਘੁੰਡ ਕੱਢਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਕੋਈ ਨੂੰਹ ਘੁੰਡ ਤੋਂ ਔਖੀ ਹੋ ਕਹਿ ਉÎੱਠਦੀ:
ਕੋਰੀ ਕੋਰੀ ਕੂੰਡੀ ਵਿੱਚ ਮਿਰਚਾਂ ਮੈਂ ਰਗੜਾਂ,
ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੰਨੀ ਆਂ।
ਘੁੰਡ ਕੱਢਣੇ ਦੀ ਅਲਖ ਮੁਕਾ ਦਿੰਨੀ ਆਂ।
ਇਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੀ ਹੂਕ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀ।
ਅੱਜ ਕੁੜੀਆਂ ਬਹੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੁੰਨੀ ਗਲ਼ ’ਚ’ਪਾਉਣੀ ਵੀ ਔਖੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਕੇਸ ਵੀ ਭਾਰੇ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੂਹਰੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿਰ ਢਕ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਘੁੰਡ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ ਦੇ ਬੋਲ ਮੱਲੋ ਮੱਲੀ ਚੇਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-
ਘੁੰਡ ਵੀ ਗਏ ਤੇ ਘੁੰਡ ਵਾਲੀਆਂ ਵੀ ਗਈਆਂ,
ਹੁਣ ਚੱਲ ਪਏ ਵਲਾਇਤੀ ਬਾਣੇ।
ਵੈਸੇ ਘੁੰਡ ਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਣਾ ਠੀਕ ਹੈ ਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਮਰਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਦਮ ’ਚ’ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚੱਲੇ ਪਰ‘ਸ਼ਰਮ ਹਯਾ ਤੇ‘ਲੋਕ ਲਾਜ ਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਘੁੰਡ ਨਾਲ ਹੀ ਔਰਤ ਦੇ ਸਦਾਚਾਰ ਅਤੇ ਸਲੀਕੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਬੰਧਨ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਅਹਿਮ ਅੰਗ ਹੈ।

-ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਲ, * ਮੋਬਾਈਲ:98147-15796